Cuzco (Peru), 2010eko urriak 29

Cobija (Bolivia) - Cuzco (Peru): 850 km., 14 egun. Nondik nora: Cobija - Brasilea (Brasil) - Assis Brasil (Brasil) - Iñapari (Peru) - Iberia - Mavila - Puerto Maldonado - Quincemil - Marcapata - Ocongate - Urcos - Cuzco


Peruko oihanetik Cuzcora etortzeko Ande mendien ekialdeko lerroa zeharkatu behar da. Alturak zeharo aldatzen ditu paisaia, klima eta biztanleen ezaugarriak. Aldaketa ikusgarri hori Quincemil herrian (720 m.) hasi eta kilometro gutxiko tartean burutzen da.

Brasileko mugatik (Iñaparatik) Cuzcoraino datorren bide hori asfaltatua da, berri-berria (lanean ari dira oraindik tarte batzuetan) eta badirudi azpiegitura handi horren atzean Brasil dagoela; Brasilek bere produktuak Asiara eta Txinara errezago esportatzeko Pazifikoko portuak behar ditu, eta errepide berriari esker hurbilago edukiko ditu hemendik aurrera . "Estrada do Pacifico" esaten diote Brasilen; "Carretera Interoceànica", Perun. Gure garapen-ereduak horrelako komunikabideak behar ditu (Abiadura Handiko Trena, gurean), gero eta urrunago eta gero eta azkarrago iristea da ekonomiak ezartzen duen legea eta bestelako arrazoiek pisu gutxi dute egia horren aldean. Baina kalteak ere badira, bai naturarentzat eta bai natura horretan bizi diren giza taldeentzat (eta bai denontzat, azken batean). Amazonia urratzen eta ahultzen duen bide berri horren inguruan ere iritzi guztiak ez datoz bat. Gaiaz jakinmina duenak hemen ditu esteka interesgarri batzuk:

http://www.bbc.co.uk/mundo/america_latina/2010/09/100809_carretera_transoceanica_interoceanica_peru.shtml, http://www.connuestroperu.com/index.php?option=com_content&task=view&id=2134&Itemid=32, http://esencia21.wordpress.com/2008/05/30/localizan-tribus-desconocidas-en-la-amazonia-peruana/

Urriaren 14an Pirhuayani izeneko mendatearen gailurrera iritsi nintzen. Pirhuayani Puerto Maldonadotik Cuzcora igarotzeko atea da, Ekialdeko Andeak (Vilcanota mendikatea) zeharkatzean errepide berriak hartzen duen alturarik handiena. Elurbustia ari zuen eta aldian behin trumoien danbatekoak eta burrunbak aditzen ziren, lehor, luze. Arratsaldeko ordu bata eta erdiak ziren. Hodei ilun eta beltzek zerua guztiz estaltzen zuten eta behelainoa errari zebilen maldetan, mendizokoak ezkutatuz orain, ostarteak zabalduz geroxeago. "Abra Pirhuayani, 4725 m." zioen kartelaren ondoan gelditu eta praka luzeak eta arropa beroa jantzi nituen. Gero aurreraxeago zegoen baseliza-aterpera hurbildu nintzen.
Familia bat zegoen han, senar-emazte gazteak eta hiruzpalau urteko alaba. Janzkera eta aurpegieragatik ketxuak, inguru haietako nekazariak. Gizona berehala hasi zen hizketan nirekin, gaztelera onean. Emaztea gaixorik zegoen eta Marcapatako "postara" (osasunetxera) zihoazen. Beren etxetik goiz irten eta hainbat ordutako bidea egina zuten haraino oinez; eguerdian iritsi eta orduz geroztik zeuden aterpe hartan Marcapatara eramango zituen ibilgailu baten zain; trafiko gutxi zebilen, ordea, eta gainera emaztea ezin zen kamioi edo kamioneta baten atzeko kaja irekian bidaiatu, kabinan joan beharra zeukan, zailagoa zen horregatik norbaitek hartzea. Marcapata, herri txiki bat, 30 km. eta 1800 m. beherago zegoen, handik abiatua nintzen ni goiz hartan. Gizonak lasai hitz egiten zuen, irribarretsu. Haurrak aitaren hankari heltzen zion eta behe hartatik so egiten zidan, zabal-zabalik begiak, jakinminez. Baselizako atarian geunden hirurok, emakumea barruan. Gure eskuinaldean, lainoak erdi ezkutaturik, mendi handi bat ageri zen, pareta batean glaziar itxurako zurigune bat zeukana. Ausangate ote zen galdetu nion gizonari (Ausangate, 6384 m, Vilcanota mendilerroko gailurrik altuena da). "Ez, ez da Ausangate Colque Cruz (5500 m.) baizik", erantzun zidan. "Ausangate aurrerago ikusiko duzu, Ocongatera gehiago hurbildutakoan". Kamioi bat agertu zen une hartan, aldapan gora astiro zetorren Ocongateko aldetik. Gizona korrika batean hurreratu eta gidariarekin labur hitz egin zuen; ondoren keinuka hasi zitzaien emazte-alabei, joateko, joateko, bazutela tokia han. Atzera korrika etorri eta baselizako lurrean zegoen fardela, oihal handi batekin antolatutakoa, bizkarrean hartu zuen. Agur egin zidan eta hirurak kabinara igotzen ikusi nituen. Gaua Marcapatan igaro beharko zuten, pentsatu nuen. Emaztearen gaitza larria ez bazen beharbada bihar bertan jarriko ziren itzulbidean; zorte pixka batekin gaua baino lehen iritsiko ziren etxera. Bi egun oso, kasurik onenean, medikuari bisita egiteko.

Bizikletara igo eta aurrera egin nuen nik ere, aldapan behera oraingoan. Paisaia igoerakoa ez bezalakoa zen, malkar eta pareten ordez kolore berde-horiko bailara zabal bat neukan aurrean. Herritxoak ugariak ziren eta baita han-hemen bazkatzen ziren alpaka taldeak ere. Poztu egin nintzen, Boliviako altiplanoko irudia zen, aspaldian ikusi gabea. Ezkerrean, garai eta harro, Vilcanotako mendien gailur zorrotzak ageri ziren.

Herri haiek zeharkatzean bi gauzak eman zidaten atentzioa: emakumeen janzkera izan zen bata, zehatzago buruan zeramaten kapela: borobila eta zapala zen, plater handi bat bezalakoa, eta inguru guztian, ertzetik zintzilik, koloreko zinta bat zegoen. Bolivian behin ere ez nuen halakorik ikusi; bestea etxeetako teilatuak ziren: ez lasto, ez kalamina (zinkezko xaflak) teila gorria baizik. (1)
Ocongatera ilundu baino lehen iritsi nintzen. "Inoiz handik pasatzen bazara eman goraintziak Antonio eta Joxerrari", esan zidaten behin Getariako Emiliok eta Amaiak, Sylver Cloud belauntziko nabigatzaileek. Antonio (donostiarra) eta Joxerra (naparra) jesuitak dira eta bi egunez gelditu nintzen haiekin. Cuzcora igande goiz batean, urriaren 17an, iritsi nintzen.
................................................................................

Cusco (Qosqo, bertako udalak hobesten duen grafiaz) Inka inperioko hiriburua eta gobernuaren egoitza izan zen XIII. mendearen erdialdetik aurrera. Andeetako eta Hegoamerikako hiririk garrantzitsuena omen zen garai hartan. XVI. mendearen hasieran Pizarrok konkistatu zuen eta etorri berriek lehengo tenplu eta jauregietako harrien gainean eraiki zituzten bere elizak eta etxeak (Inkak iaioak ziren harria lantzen eta oinarri bikain haiek Cusco kolonialeko eraikuntza askotan ikus daitezke oraindik). XVIII. mendean kontinenteko hiririk populatuena zen baina hurrengo mendeetan gainbehera txikian hasi omen zen. Gaur egun Cusco Hegoamerikako lehen hiria da berriro eta postu hori turismoari esker berreskuratu du: Hegoamerikara datozen turisten helburu nagusia bera da, nahiz eta ez izan bereak bakarrik merituak: ez da ahaztu behar Machu Picchu eta beste hiri eta tenplu inkaikoen aztarna garrantzitsuak inguruan dituela.

Hori dena banekien nik, gutxigorabehera, Cuzcora sartu nintzen igande goiz hartan. Lehen inpresioa? Txarra. Ohiko hiri handi (miloi erdi bat biztanle), zarpail, zaratatsu eta trafiko bizikoa. Erdialde historikora iritsi nintzenean, ordea, hori dena bat-batean aldatu zen. Beste nonbait nengoen, aurreko kaleekin zerikusi gutxi zeukan oasi gisako batean. Erdialde kolonial ederra, oso ederra, du Cuscok, nik espero baino atseginagoa. Haren erdian, inken enparantza nagusia zegoen toki berean eraikia, Plaza de Armas delakoa dago: zaila da haren parekorik, hain ederrik, beste nonbait aurkitzea.
................................................................................

Machu Picchu (mendi zaharra), "munduko mirarietako bat", planetako gune turistiko bisitatuenetakoa.... eta hala ere dudatan egon naiz antzinako hiri famatua ikustera joan ala ez, nire izpiritu bakarzaleak mesfidantzaz begiratzen zien toki hura egunero eta leporaino betetzen duten jende tropelei, haren fama akuilu baino gehiago zalantza-iturri zen niretzat. Joan nintzen azkenean eta ez dut esango damu naizenik. Tokiaz lasai eta (ia) bakardadean gozatzeko aukera ere izan nuen (luxu bat!) Machu Picchu deritzon mendiaren tontorrera igota, eta ibilaldi horri esker salbatu nuen bisita, bestela ziur nago marmarka eta purrustadaka itzuliko nintzela handik, nere buruari errieta eginez amuari heldu izanagatik.
Kokapenak ematen dio Macchu Picchuri daukan indarra eta berezitasuna, natur-inguru ikusgarri hura gabe hondakin haiek munduan ugari diren beste hamaikaren parekoak lirateke. Eta hondakinei eta natur-inguruari ondo erreparatzeko, hartaz gozatzeko, igo egin behar da. Hiru dira aukerak, hiru dira hiri zaharra zaintzen duten mendiak, gaztelu baten dorreak balira bezala: Huayna Picchu, Machu Picchu eta Putucusi. Dorre horien atzean, haiei gain hartuz eta inguru guztia itxiz, mendi-eraztun berde eta ikusgarri bat dago. Handik gora zerua. Behean, aizkora-kolpe baten indarraz mendien artetik sigi-saga aurreratuz, suge bat: Urubamba ibaia eta berak zabaldu duen arro sakona. Bai behean eta bai goian oihanak eta landaretza oparoak bazter gehienak hartzen dituzte.

Lehen aipatutako hiru mendi horietatik Huayna Picchu (argazki guztietan agertzen dena) da entzutetsuena, jende saldoak abiatzen dira egunero tontor hartarantz eta horregatik, hara igo nahi duen jende-kopurua mugatzearren, kupo bat jarri behar izan dute. Huayna Picchuk ("Mendi gaztea") 2667 m. ditu. Machu Picchu mendia ("Mendi zaharra", 2795 m.) aurrekoa baino garaiagoa da eta hondakinetatik abiatuta ordu eta erdi inguruko igoera behar da tontorrera iristeko; bidea basoan barrena doa, itzalpean, eta polita da, jende gehiegi ez dabil gainera; bai igoerak eta bai tontorrak eskaintzen dituzten bistak apartak dira: mendi-ingurua bere zabaltasun eta edertasun osoan eta haren altzoan inken hiri zaharra; ez dut uste Huayna Picchutik ikuspegi hobea dagoenik. Putucusi ("Mendi zoriontsua", 2592 m.) hiruretatik misteriotsuena da, haren berri jende gutxik du eta are gutxiago dira bertara igotzen saiatzen direnak (agian horregatik zoriontsua). Baina lasaitasuna eta bakardadea estimatzen badituzu eta uste baduzu haiek gabe tokirik ederrena arrunta eta baldarra bilakatu daitekeela, hura duzu aukera onena. Putucusiko tontorretik Machu Picchuko oso bista ederra omen dago eta ziurrena bakarrik egongo zara hartaz gozatzeko. Beste abantaila bat: dohainik da. Arazo nagusia: igoera ez da erraza, arduraz egiten ez bada arriskutsua ere izan daiteke (gero emango ditut argibide batzuk).


GERRAKO EKONOMIA DUTEN BIDAIARIENTZAKO AHOLKU PRAKTIKOAK

Machu Pichhu beste zerbait ere bada, bere aire misteriotsu eta erromantikoaz elikatzen den baina oso helburu praktikoak dituen beste zerbait: "Dirua egiteko makina bat da toki hau", horrela entzun nion eta horrela adierazi zuen, garbi eta gordin, handik zebilen batek. Machu Picchu kate baten azken maila da eta kate horretan dena da garestia eta denagatik kobratuko dizute: bertara iristeko, bertara sartzeko eta bertan zaudela bai komunera joateko ere. Gastuak murriztu daitezke hala ere. Azalduko dut nola.

Bi modu daude antzinako hirira iristeko: oinez bata, "Inken bideak" esaten dieten bide zaharretako bat hartuta. Hainbat egunetako ibilaldiak dira eta ospetsuena(k) hautatuz gero diru askotxo ordaindu behar dela uste dut. Dena den, ez dakit gauza handirik bide horietaz. Bigarrena Cuscotik Aguas Calientesera joatea da. Azken honetaz arituko naiz.

Aguas Calientes herria Machu Picchuko ate nagusia da, azken geltokia, hara iritsi behar duzu derrigorrez, han pasa beharko duzu gaua eta handik abiatuko zara biharamunean Machu Picchurantz, zure moduko beste milaka lagunekin batera. Aguas Calientes ( zer zen lehenago ez dakit baina orain toki zatarra da, jatetxe eta hotel pilaketa kaotiko samar bat) Urubamba ibaiak irekitako sakan estuaren barruan dago, Machu Picchuren oinean. Ez da errepiderik iristen hara, trena bakarrik, eta tren polit horretara igo ahal izateko atzerritarrok ondo astindu behar ditugu poltsikoak. Badago modu bat, hala ere, trena erabat sahiesteko, Aguas Calientes-era ekonomiari kalte gehiegi egin gabe iristeko. Honako hau. Garraio publikoa hartu (autobusak eta furgonetak) eta bide hau egin: Cuzco - Santa Maria - Santa Teresa - Hidroelectrica. Hidroelectrica esaten dioten tokira heldutakoan oinez abiatu trenbidearen ondotik; ordu eta erdiko/bi orduko ibillaldi lasaia eta atsegina duzu Aguas Calienteseraino. Cuzcotik goizeko 7etan abiatzen bazara ilundu baino lehen iritsi zaitezke A.Cs-era.

Sarrera-txartela A. Cs-en bertan eros daiteke (126 sol, 34 bat euro) eta bertatik abiatzen dira hiri zaharrera igotzen diren autobusak (10 minutuko bidaia). Ibiltzeak ez bazaitu izutzen, egin uko autobusari eta oinez igo zaitez. Ordubeteko edo ordu eta erdiko osteratxo horrek 20 sol aurreztuko dizkizu eta goizeko freskuraz gozatzeko aukera emango. Goizean goiz abiatu.

Eta areago aurreztu nahi baduzu, sarrera-txartelako 126 sol horiek ere ordaindu nahi ez badituzu, badago aukera bat, aukera ona alde askotatik baina baita zaila ere: Putucusi mendira igotzea. Putucusi mendia, Huayna Pichu eta Machu Picchu ez bezala, hondakinen esparrutik kanpo dago eta bertara daraman bidea Aguas Calientesetik bertatik abiatzen da (trenbideari jarraitu 200 edo 300 metroz eta mendian gora jotzen duten eskumako eskailerak hartu). Goizean goiz ekin nion nik bide horri. Zerua oskarbi zegoen eta baso itxian barrena pozik nindoan, itzalpean, harrizko mailaz hornitutako zidor zahar batetik gora. Baina 20 bat minutuko bidea egina nuela oztopo serio batekin egokitu nintzen: 15/20 bat metro garai zen tarte bertikal samar bat (80 gradu?). Hura gainditzeko egurrezko hiru eskailera jarri dituzte bata bestearen segidan; esku-helduleku bat ere badago, altzairuzko kable lodi bat eskaileren ondotik goitik behera doana. Eskailerak erdi suntsituta zeuden, ordea, maila asko falta ziren, itxuraz lur-jauzi baten kausaz. Kablea egoera onean zegoen eta hari helduta eta eskaileren hondakinez baliatuta paretaren erdia baino gehiago igo nuen. Hala ere, azken partearekin ez nintzen ausartu eta poliki-poliki eta penatuta egin nuen atzera. Igo direnek esaten dutenez Machu Picchuko bistak, tontor hartatik, paregabeak dira. Eskailerak konpontzen ez dituzten bitartean (eta luze joko du horrek!) mosketoi eta eskalada-zinta pare bat aski lirateke altzairuzko kablearekin aseguru on bat antolatu eta lasai igotzeko. Baina une honetan, halakorik ez baduzu, Putucusira igotzea arriskutsua da.
...............................................................................

Ia bi aste pasatu ditut Cuzcon, denbora hegan joan da ihesi... Ustekabe batzuk izan dira hiri honetan, ustekabeko enkontru pozgarrri batzuk zehatzago esateko. Bata Nina Casper berriro topatzea izan da; Nina txirrindulari alemaniarra da eta Iranen ezagutu nuen 2003. urtean; orduan, orain bezala, bakarrik zebilen; 7 urte hauek on egin diote. Neil eta Harriet inglesak ere hemen daude; Neil, Harriet eta hirurok elkarrekin ibili ginen orain hilabete batzuk Argentinan eta Txilen, eta Boliviako Laguna Blancan bereizi ginen; betiko moduan jarraitzen dute, beti bezain jator eta beti bezain gora: 4000 metrotik behera gutxitan jeisten dira, beti bide zailenak eta ederrenak aukeratuz. Hirugarren enkontrua ere guztiz ustekabekoa izan da, egun batean Plaza de Armasetik nindoala Dean Fiore australiarra ikusi nuen (berak ni ikusi ninduen); Dean Fiore eta biok Congon eta Gabonen ibili ginen elkarrekin 2007an eta gero Montevideon elkartu ginen berriro orain dela urtebete, geroztik ez genuen elkarren berri; bizikleta utzi eta motoz dabil orain, Errusiako modelo zahar bat den eta alboan "sidecarra" daukan moto batean. Beste txirrindulari batzuk ere ezagutu ditut hemen: Mateo mexikar-estatu batuarra, Alaskatik datorrena, eta Alaskatik datorren Qebec-eko bikote bat ere. Elkartzeak ustekabekoak izan dira baina ez guztiz kasualak: badago Cuzcon ostatu bat ("Estrellita", Tullumayo kalean) gringo gurpildunen oso gogokoa dena. Hor gaude denok. Bat-bateko aglomerazio horrek, ordea, ez du luze iraungo. Nork bere bideak eta asmoak ditu eta laster bereiziko gara denok.

Bihar abiatuko naiz ni. Orain dela 11 urte kostaldeko bideak hobetsi nituen eta oraingoan mendialdekoak hartuko ditut: Abancay, Ayacucho, Huancayo... Limara ez naiz joango eta kostaldera behin bakarrik jaitsi nahi dut, iparraldean dagoen Trujillo hirira joan eta hango lagunei bisita egiteko. Oihana ez dut oso gustoko baina litekeena da Puerto Bermudez inguruko behe-lurretara ere sartu-atera azkar bat egitea. Arrazoia? Han omen dago Lòpez Dicastillo naparra. Nik ez dut bera ezagutzen baina 25 bat urte izango dira haren liburu bat irakurri nuela ("Crònica de un viaje en bicicleta"), eta nago nire bizimodu honen errua liburu harena -eta liburuaren egileareana- ere badela (nork jakin...).

Segi ondo.


(1)- Hirugarren kontutxo bat ere aipatu beharko nuke, nahiz eta ez izan bailara haietako ezaugarria bakarrik, baizik eta, itxura batera, Peru osokoa. Bai, Perura sartu eta berehala konturatu nintzen hemen, aurreko herrietan ez bezala, denek zekitela -eta denen ahotan zebilela- nire izena; ez zen nik, edo nire gurasoek aukeratutakoa, baizik eta deitura orokor bat ni bezalakoak (?) izendatzeko hangoek baliatzen zutena: "gringo" "gringuito". Afrikako "zuria", hamaika hizkuntzatan esana eta errepikatua, ekartzen zidan gogora. Esan behar dut, hala ere, han, Afrikan, arazoa -deituraren zergatia- oso garbi zegoela, edonork ikus zezakeen hori, eta horrenbestez ulergarriagoa eta onargarriagoa egiten zitzaidala bereizketa (horixe egiten baitute hitz horiek, zu bereizi, aparteko talde batean jarri, diferentzia azpimarratu). "Gringo" honen eremua eta zentzua, ordea, zabalagoak eta lausoagoak dira, eta horregatik, eta baita hitzaren jatorrizko esanahiagatik ere, muturra okertu egiten zitzaidan pixka bat hasieran, entzuten nuen bakoitzean. Nekagarria da, ordea, muturra hain maiz okertu behar hori, orduro bost edo sei aldiz gutxienez, zergatik eta hitz hutsal batengatik, gehien-gehienetan zentzu peioratibo eta bat ere asmo txarrik gabe esaten dena, gainera.... Beraz, onartzen saiatu naiz, eta onartu egin dut azkenean (hala uste dut) nire deitura berria, ez poz-pozik eta gogoberoz baizik eta galtzaile onaren aldartearekin.
"Gringo" hitzaren aldaera dotore edo jaso bat ere aditu izan dut inoiz edo behin (bitan zehazki), oso hitz bitxi bat: "patricio": "Buen dia patricio" "Ya le falta poco patricio". "Gringo" edo "patricio" deitura merezi ahal izateko antzeko merituak behar direla uste dut, hortaz parekoak dira biak, bata bestea bezain urruntzaile. Meritu horien artean, ziurrenik, larruazalaren kolorea da nagusia. Perun, Latinoamerikako beste toki askotan bezala, kolore horrek mailak edo kastak bereizteko balio du, zuriari dagokiolarik gorena)

Cobija (Bolivia). 2010eko urriak 1

La Paz – Cobija (Bolivia): 1400 km. Nondik nora: La Paz – Sorata- Mapiri – Guanay- Sapecho – Palos Blancos – Yucumo – Rurrenabaque – St Rosa – Yata – Australia – El Triangulo – El Sena – Puerto Rico - Cobija

Beroa, hautsa eta monotonia Bolivia iparraldeko behe-lur hauetan. Asfaltatu gabeko bideak kolore gorriko zidor bat zabaltzen du oihanean, baina askotan -gehienetan- zuhaitzen eta landaretzaren pareta berdea urrutitxo ageri da, errepide inguruak soilduta edo erreta daudelako. Goizak (8ak inguruan abiatzen naiz) ederrak eta lasaiak izaten dira, beroak ez ditu oraindik bazterrak eta burmuinak kiskaltzen eta estimatzen da tregua hori. Erraz eragiten diet pedaleei ordu horietan. Normalean lanbro bat egoten da airean -kea, akaso- paisaia lausotu eta oihanari giro ia fantasmala eransten diona.

Eguerditik aurrera astunagoa da dena. Zeruaren urdina ahuldu egiten da eta ia kolorerik gabeko sabai horren azpian kiskaltzen da mundua. Autobus eta kamioi bakanak ziztuan pasatzen dira hautsa zurrunbiloka harrotuz; behe-laino zikina zintzilik gelditzen da airean luzaroan, eta ni haren barruan. Txitxarren eta beste insektuen eta txorien kantuak grabazio mekaniko eta egoskor baten antza du; batzuetan, ordea, auskalo zergatik, isildu egiten dira hots guztiak eta hila dirudi basoak.

Eguzkia suzko distira txuri bat da zeruan, inguru zehatzik gabeko borobil baldar bat, baina arratsaldea aurrera, bero zakarraren zama arintzearekin batera, zehazten hasiko da, bai forman eta bai kolorean. Arratsaldeko azken orduetan oihan berdearen gainean zintzilik ageriko da, laranja biziko bola perfektu eta ikusgarri bat. Egunak eskeintzen duen bigarren tregua da hori. Handik gutxira bide ondoko komunidade batean bilatuko dut aterpea: oholez eta lastoz egindako etxetxo multzo bat eta eskola txiki bat (eraikuntza moderno bakarra), horixe dira komunidadeak. Suertea izanez gero erreka edukiko dute ondoan edo putzu bat eta gorputzean dudan lohia garbitu ahalko dut. Afaldu eta hamaka eskolan zabalduta egingo dut lo.
.........................................................

Etzi esango diot agur Boliviari. Cobijatik abiatu eta egun berean Iñapariko mugara iristea espero dut. Handik sartuko naiz Perura. Puerto Maldonado hiria da nire lehen helburua baina laster Peruko oihana utzi eta Andeetara igoko naiz, Cuzco-ra iristeko. 4800 metroko mendate bat omen dago Puerto Maldonado eta Cuzco bitartean eta 500 km. inguru. Goi-mendiak ditut zain, beraz, eta ilusioz begiratzen diet.

La Paz (Bolivia). 2010eko abuztua

Iquique - La Paz (Bolivia): 16 gau, 17 egun. 858 km. Nondik nora: Iquique - Huara - Cuya - Codpa - Timar - Ticnamar - Belen - Putre - Tambo Quemado (Bolivia) - Patacamaya - El Alto - La Paz

Este es el norte sol
todo desierto
me parece aqui el hombre
más humano
más solo en su tarea de estar solo.

Sergio Hernandez
........................................................

(Putre, Txile. Abuztuak 3)

Aspaldiko ibilaldirik ederrenetakoa izan da egun hauetakoa eta listoia jadanik oso goian zegoen. Egia esan, azken urte honetako bideak ederrak izan dira denak, baina azken hilabeteetakoek goia jo dute. Egun lasaiak ere izan dira honainokoak, kezka gutxikoak: gauean kanpatzeko toki egokia bilatu (errez samarra), ogia nork salduko zidan aurkitu (ia ezinezkoa)... horiek izan dira Iquiquetik hona eduki ditudan buruhauste nagusiak.

Putre Boliviako mugatik gertu, precordilleran -desertutik altiplanora bitartean- dagoen herri txikia eta lasaia da. Txikia baina inguruotako handiena, hala ere. Jatorriz herri aimara izan arren kultura horren aztarnak ez dira hain garbiak Putren, ez hizkuntzari dagokionez behintzat. Aimarazko hitz bakarrak udal liburutegian entzun ditut: hango arduradunak "Kamisaraki?" (zer moduz?) batekin agurtzen ditu bertara sartzen diren guztiak eta "Jikisinkama" (hurrena arte) esanez despeditu.
Atzo iritsi nintzen hona eta aurreneko aldiz, Iquiquetik irtenez gero, dutxa bat hartu eta ohe batean (prezio egokian lortua negoziazio gogorraren ondoren) lo egin nuen. Desertuan eta precordillerako zokoetan kanpatuta igaro ditut honainoko gauak (zortzi guztira). Paisaia aldatuz joan da kostaldetik urrundu eta mendikatera hurbildu ahala. Putre 3500 metro inguruko altueran dago, bailara edo mendi arteko ordeka berde batean. Beste mila metro igo eta laster altiplanoan egongo naiz ostera, beste toki diferente batean.

Esaten nuen, bada, honainoko ibilera oso polita izan dela. Iquiquetik irten eta bideak gora egiten du bat-batean: 600 metro lehendabizi Alto Hospicioraino; beste 500 edo 600 metro ondoren, aldapa etzanago batetik, Humberstone eta Santa Laura nitrato-faktoria zaharretara, eta Panamericana errepide nagusira, iristeko. Atacaman gaude, munduko lehorrena omen den desertuan. Handiena ez da, agian, izango baina hala ematen du, amaigabea. Mundu mortu horri goi batetik begiratzeko aukera baldin baduzu ondo konturatuko zara horretaz: harria eta hondarra besterik ez zure aurrean eta azpian, begien ikusi ahal guztian, zerumugaraino. Eta zerumugatik haruntzago ere berdin, paisaia idor eta marroi bera, itxuraz amaiezina... harik eta itsasoarekin -beste desertu horrekin- topo egin arte. Halaxe ikusi nuen nik Atacama altiplanotik Iquiquera (4000 metro ingurutik itsasora) jeitsi nintzen egunean eta infinitu mortu hura ederra, oso ederra, iruditu zitzaidan.
Errepidez zoazela -Panamericana errepidetik, adibidez-, galduta alturak ematen duen ikuspuntua, Atacamako handitasunak beste izen bat hartuko du: monotonia. Kilometrotan eta egunetan neurtzen eta dastatzen den monotonia. Paisaiak ez du hemen kolore edo bereizgarri askorik eskaintzen baina badaude, iparralderako bidean, berdintasun hori apurtuko duten pare bat ikuskizun: Pampa del Tamarugal izeneko basoa izan daiteke bat (Socairetik San pedro de Atacamara bitartean antzeko beste bat dago, txikiagoa eta garbiagoa: Tambilloko basoa), petroglifoak (antzinako herriek egindako grabatuak) beste bat eta hurrena, Chiza-ra iritsitakoan, Chiza-ko aldapa.
Chizako aldapa ebaki sakon eta ikusgarri bat da desertuko lautada bat-batean eteten duena. Ebaki horretatik behera jotzen du bideak eta Atacamak aurpegi berri eta dramatiko bat erakutsiko digu handik: bailarak, mendiak, sakanak, aldapak, lurraren hamaika gorabehera eta zirrikitu.... itxura batera den-dena hila, isila, bizitzarik gabea. Sakontasun idor eta laberintiko horretan barruratuz gero, nola iraun bizirik? Badira oasiak eta freskura mortutasun horren erdian, ezinezkoa badirudi ere. Lehena gertu dago, mila bat metro beherago: Cuya du izena. Hurrengoak are politagoak dira, biziki politak.
Iquiquetik Tambo Quemadora (Boliviako mugara) joan nahi baduzu utzi Arica alde batera eta hartu -ez zalantzarik egin- Codpan eta Belenen barrena Putrera doan bidea. Trafikorik ia bat ere ez dago inguru hauetan, topatuko dituzun herri bakanak txikiak (husten ari dira) eta umilak izango dira, bideak asfaltogabeak eta aldapatsuak... baina den-dena ederra . Codpa-ra iritsi baino lehentxoago hasiko dira ustekabeak. "Cactus candelabro" esaten zaion kaktusaren ale banaka batzuk ikusiko dituzu lautadan eta, bat-batean, desertua hautsi egingo da berriro, pitzatu, arrakalaz eta zirrikituz bete. Tarte eta tolesdura horietan barruratuko da bidea, eta behera egingo du, bihurgunez-bihurgune, kilometro askotako jaitsiera luzean. Marroia, beste kolorerik ez dago hemen, marroiaren tonu guztiak. Eta bat-batean, Codpa. Behe-behean dago, sakanaren barrenean, eta txundituta gelditu nintzen goitik begiz jo nuenean: pareta garai eta lehorrez inguratutako oasi txiki bat da, ustekabean agertzen dena, herritxo bat bailara estu, berde eta liluragarri batean. Zuhaitzak, ortuak eta ura ez dira falta, tunak eta askotariko fruitu arbolak daude, mahatsa ere landatzen da. Berdetasuna eta freskura basamortuko zoko ezkutu batean. Koloniaren garaiko elizatxo bat... ederra.

Timar ere halakoxea da, beste oasi-herri bat, Codpa baino are txikiagoa, pareta mortuen arteko beste sakan estu batean. Bidea menditsua da inguru hauetan, lehen esan dudan bezala, baina are menditsuagoa eta aldapatsuagoa bilakatuko da laster, Ticnamar-era heldutakoan. Huraxe da muga, esan daiteke herri hartan - Ticnamaren- desertua amaitu eta precordillera hasten dela.
..........................................................

Belen-era bizikleta gainean sartu nintzen, eta bizikleta gainean egina nuen harainoko bidea. Gainean bai, tente eta harro, ordea, ez. Ticnamar eta Belen bitartean dauden aldapak ez dira nolanahikoak: gogorrak, piko-pikoak, etengabeak. Ilundu baino lehentxoago iritsi nintzen eta gogoan dut herri-sarrerako maldetan laborantzako terraza asko ikusi nituela, bertan behera utziak denak. Herri handi samarra eta apaina iruditu zitzaidan. Etxe asko zituen eta hainbat kale; erdian enparantza bat lorategi zainduekin; gertu bi elizatxoren kanpandorre txorrotxak, kalaminazko teilatu grisei gain hartzen zietenak (Kalamina: zinkezko xafla uhinduak). Udaletxeak, enparantzaren albo batean, berria zirudien eta berria, halaber, parean zegoen osasunetxeak. Baina ez zen inor ageri. Inon ez. Hotsik ere ez zen bat ere aditzen. Buelta pare bat eman inguruko kaleetan eta azkenean osasunetxera jo nuen, ate bat irekita ikusi nuen-eta han. "Inor ez al da bizi herri honetan?", galdetu nion, erdi txantxetan, gela batetik irten zen mutilari. "Hamar heldu, denak zaharrak, eta sei haur", erantzun zidan. "Eta etxe horiek guztiak?" "Hutsik daude, giltzatuta. Jendea Aricara joan da bizitzera eta noizean behin baino ez dira itzultzen, oporretan edo erlijio festetan. Gobernuak ahalegin handia egin du precordillerako herri hauek hustu ez daitezen, baina alferrik. Gainera lehortea dago, azken lau edo bost urtean ez du euririk egin... Lehen oreganoa landatzen zen hemen, asko biltzen zen. Orain patata pixka bat, ia besterik ez..." Arratsaldea eguzkitsua eta epela zen eta eguteran eseri eta hizketan jardun genuen tarte batez. Gero altxatu egin nintzen. Denda jartzeko tokia bilatu behar nuen eta ogia erosi. "Janaridendarik bal dago?", galdetu nion Aricako paramedikuari. "Bai, bat. Doña Panchitaren almazena. Gogor jo atea, batzuetan barru-barruan dago eta ez du aditzen. Erakutsiko dizut non dagoen" Izkineraino lagundu zidan eta Doña Panchitaren etxea zein zen adierazi. Ia negar egin nuen hatz erakuslea goratu eta zerua seinalatu zuenean. Doña Panchita goian bizi zen, goregi nire hanka nekatuentzat. Hara zihoan harrizko kaleak harresi bat bezain gaindiezina zirudien.

Doña Pantxitak ez zidan atea ireki, gogor eta luze jo banuen ere. Futbol-zelaiaren parean kanpatu nuen, bideaz bestaldeko terrenoetan, bidezidor txiki baten ondoko sastraken artean. Herriaren kanpoaldea zen, toki lasaia, herri hartako guztiak bezala. Hala uste nuen nik, behintzat. Oker nengoen. Beleneko biztanleak edadetuak dira, bai, baina ez etxe barruan eta geldirik egoten diren horietakoak. Eta nire ondoko bidezidor txatxu hura euren ortuetara eta zereginetara joateko erabiltzen zuten bide nagusia zen. Egunaren azken txintekin itzultzen ziren herrira batzuk, gaututa besteak. Eta argitu baino lehenago abiatzen ziren, ostera, lanera. Nor bere zakurrekin gainera. Langile finak!! Berandu ohartu nintzen horretaz guztiaz, hala ere. Uste dut Beleneko biztanle denak pasatu zirela nire ondotik gau hartan, guztien oin-hotsak aditu nituen; eta Beleneko zakur guztiek egin zuten zaunka kanpadendaren inguruan.

Atseden hartu nuen hala ere. Biharamunean ura erdi jelatuta zegoen botiletan baina gosaria prestatzen hasi nintzen eta mendien atzetik eguzkia atera eta lehen izpiak nigana iritsi zirenean bizitza berriro hasi zen. Beste egun zoragarri bat. Goiz hartan, bai, Doña Panchitak bere gotorlekuko ateak zabaldu zizkidan eta gailetak, latako jurela eta beste gutizia batzuk erosi ahal izan nituen (ez bat ere merke).

Belenetik aurrera maldan gora doa bidea berriro ere (11 km.), baina hankek erraz ekin zioten aldapari igande goiz lasai eta eder hartan. Soro eta errekastoen artetik nindoan, astiro, nekerik gabe igoz. Zaldiak eta astoak zebiltzan larretan. Giroa bukolikoa zen, lehengo nekazari eta artzainen garaikoa, gure aiton-amonen garaikoa. Belen azpian zegoen, isilik bere txokoan, teilatu grisak agerian. Eta ni aldarte ezin hobean nindoan. Eduardo Avaroa eta izen handiko parke nazional guztiekin oroitu nintzen. Ederrak ziren. Baina Belen? Eta Codpa? Eta desertu eta precordillera haietako bideak eta herriak? Nor oroitzen zen haiekin? Ez al ziren ederrak, edo aukeran ederragoak, haiek ere?
.............................................................

Orain dela bi aste pasatxo iritsi nintzen La Paz-era eta bihar abiatuko naiz berriro. Sorata, Rurrenabaque, Cobija... horiek dira nire hurrengo helburuak. Boliviako iparraldea, oihana, herri zoragarri honetan ezagutzen ez dudan eskualde ia bakarra... haruntza hona.

Eta honainoko bideaz -Putretik La Pazerako bideaz alegia- zer esan? Errekak, bofedalak (altiplanoko larre hezeak), lakuak, bikuinak, llamak... eta hiru sumendi kaskazuri: Paranicota, Pomerape eta Sajama. Kaskazuri eta ikusgarri. Altiplanoak gutxitan eskainiko dizu halako ikuskizun dotorerik eta ez dira horiek hitz hutsalak.

La Paz eta El Alto. Bi hiri ote dira edo hiri beraren bi zati? Bien arteko eten fisikorik ez dago baina geografiak, alturak eta konposizio sozio-ekonomikoak bereizten ditu garbiro. La Paz (3600 m.) sortu zen lehenago, bailararen magalean, behean, goiko lautadako haize eta klima gogorretik babestuta (urrea ere aurkitu omen zuten espainiarrek ibaian). Kokapena ikusgarria da, munduan antzeko hiririk ez dago. Gero El Alto (4000 m.) etorri omen zen, herrietatik hurbildutako nekazari indigena pobreekin osatua. Miloi bat biztanle inguru ditu eta diotenez Boliviako hiririk dinamikoenetakoa da gaur egun.

Gauza bitxi bat: ez dago ez La Paz-en ez El Alton txabola-auzorik Buenos Aires edo Montevideon bezala. Dena adreilua da, adreilu gorria bistara, zuriberritzerik gabe (gehienetan). Izan ere, hori da bi hirien ezaugarri bat (El Alton nabarmenagoa), adreilu biluziak El Alto-ko lautadari eta La Paz-eko mendi magalei ematen dien kolore gorria. Lehen begiratu batean zaila egiten zaio atzerritar bati auzo pobreak edo baztertuak zeintzuk diren igertzea. Beharbada alde handirik ez dagoelako batetik bestera. Auzo aberatsak, ordea, bai, berehala antzematen dira: hegoaldekoak dira. Zenbat eta beherago orduan eta aberatsago, hori da hemengo araua.


Lehengo batean, Camacho merkatuaren inguruetan nenbilela, deigarria egin zitzaidan argazki bat ikusi nuen. Handia zen, kartel publizitario baten tamainakoa eta bertan jende multzo bat ageri zen, itxura batera elkarretaratze, manifestazio edo halako kale bilkura batetan parte hartzen ari zena. Zuribeltzeko irudia gertutik hartua zen eta aurpegiak erakusten zituen garbiro. Orrazkerak eta janzkerak 70eko urteak ekartzen zituzten gogora. Irudian deigarriena, ordea, nire atentzioa instantera bahitu zuena, erdi-erdian dagoen gizon txuria da, edo hobeto esanda haren aurpegiera, haren begirada. Hain da ezohikoa begirada hori non bereizi egiten baitu gizona bere inguruan dauden kideengandik, bera aparte eta bakarrik utziz (ez da bera kamerara begira dagoen bakarra). Ez da erraza begi horietan zer dagoen esatea, harridura baino askoz gehiago, kameraren atzean dagoen zerbait ikusi balu bezala, berak bakarrik ikusi dezakeen zerbait, une jakin horretatik baino haratago dagoen zerbait. Irudiaren azpian idatzita zegoena irakurri nuen gero: "Luis Espinal vives en el pueblo. 1980-2010"

"El Padre Luis Espinal Camps (Lucho Espinal) nació el 2 de febrero de 1932 en la ciudad de San Fruitòs de Bages, cerca de Manresa España. En agosto de 1949 ingresa en la Compañìa de Jesùs y se ordena como sacerdote en julio de 1962en la ciudad de Barcelona. Fue enviado Bolivia como misionero, donde luchó por la defensa de los Derechos Humanos.
Entonces se desempeñó como sacerdote Jesuita, Cineasta, Comunicador Social y Radialista en su labor pastoral en Bolivia. Sus posturas contrarias a las dictaduras y su apoyo a los movimientos mineros, especialmente a las huelgas anti-dictatoriales de trabajadores y sus esposas, encabezadas por Domitila Chungara, le valieron enemistades durante el gobierno defacto de Luis García Meza Tejada. Luis Espinal fue detenido por paramilitares y torturado, siendo brutalmente asesinado finalmente el 21 de marzo de 1980. Dicho asesinato había sido planificado, en enero de ese año, por el propio García Meza, junto a Luis Arce Gómez y Guillermo Moscoso". (Wikipedia)

Iquique (Txile). 2010eko uztailak 24

2010eko uztailean Uyuniko gatz-lautada zeharkatu eta Boliviatik Txilera sartu nintzen beste behin ere, Cancosa herritik oraingoan. Altiplanotik kostaldera jaitsi nintzen ondoren, Txileko nitratoaren historiak, eta, batez ere, Iquique hiriak erakarrita. Ondorengo testua hantxe bertan idatzi nuen, Iquiquen.

Uyuni (Bolivia) - Iquique (Txile): 9 gau, 10 egun, 420 km. Nondik nora: Uyuni - Incahuasi uhartea (Uyuniko gatz-lautada) - Llica - Belen - Bellavista - Cancosa (Txile) - Lirima - Collacagua - Laguna/Salar Uhasco - Pozo Almonte - Iquique

Señoras y Señores
venimos a contar
aquello que la historia
no quiere recordar.
Pasó en el Norte Grande,
fue Iquique la ciudad.
Mil novecientos siete
marcó fatalidad.
Allí al pampino pobre
mataron por matar.

Luis Advis

Pregón
Cantata Santa María de Iquique

Hiri arraroa da Iquique, badu zerbait -eta ez dakit ondo zer den- nigan halako egonezin lauso bat, arrengura arrasto bat, eragiten duena. Dena nahasia da hemen, molde garbirik gabea: geografia (desertua, itsasoa eta mendi mortuak, elkarren ondoan); historia hurbila (Peruko lurraldea izan zen Iquique 1879. urtera arte, Pazifikoko Gerraren eszenatokia eta Txileko portua gero); ekonomia ( salitrearen hiria lehendabizi, arrain-irinarena ondoren, zergarik gabeko gune frankoa, gaur egun); arkitektura eta kaleen eitea (hiri zarpaila eta kalamastra batzuetan, glamour zaharkitu batez hornitua bestetan, modernitatearen irudia ere aldizka agerian).

Iquique Txileko iparraldeko kostan dago, Atacamako desertuan, 200.000 biztanle pasatxo ditu. Kokapena berezia da: Cuesta del Toroko aldapa marroi eta idorretan behera nindoala ikusi nuen Iquique, lehenengo aldiz, orain dela bi egun. Handik, urrutitik, hondarretan utzitako umezurtza iruditu zitzaidan, hiri triste bat. Haren atzean itsasoaren urdina ageri zen. Oker nengoen, hala ere, ez zen Iquique une hartan begien aurrean neukana -gero konturatu nintzen- bere bikia baizik: Halto Ospicio, 600 metroko itsas-labarraren gainean dagoen hiri anaia. Iquique behean dago, amildegiaren oinean, hondarrezko pareta erraldoiaren eta itsasoaren arteko zerrenda estuan giltzapetuta.

Gaur goizean Astoreca jauregia bisitatzen izan naiz. O’Higgins kalean dago eta XIX. eta XX. mendeen bueltan hemen jaso ziren luxuzko etxebizitzen etsenplu ederra da, gaur egun kulturetxe eta museo bihurtuta. Georgiako estiloan egina, bi solairu ditu, balkoiak eta balaustradak, 37 gela haundi, antzinako altzari landuak, ispilu handiak, brontzezko lanparak, gortina astunak... Bakarrik nengoen eta lasai ibili naiz gelaz gela. Egurrezko zoruei argizariaren usaina zerien eta nonbaiteko bozgorailuetatik giro harekin oso bat zetorren musika klasikoa aditzen nuen. Geletako batean jauregi hura jasotzeko agindua eman zuten senar-emazteen erretratuak ikusi ditut. Bertan idatzitako testuak zioenez, gizona -Astoreca- Espainiako merkataria zen; emaztea - Felisa Granja- salitreko familia aberats baten alaba. Salitrea: erreparatu diezaiogun hitz horri, gako asko argitu dizkigu-eta; hari esker ulertu dezakegu garai hartako Iquiqueko eta Txileko historia, eta baita Astoreca jauregia -eta haren antzekoak- altxatu zituen aberastasunaren jatorria ere.

Salitrea edo beste modu batera esanda Txileko Nitratoa, desertu hauetako urrea: XIX. mendean eta XX.aren hasierako hamarkadetan bera izan zen -ongarri artifizialak aurkitu zituzten arte- eskualde honetako eta Txileko ekonomiaren ardatza. Urre txuri horrek gerra bat piztu zuen (Pazifikoko Gerra, 1879-1884. Txilek Peru eta Boliviari kendu zizkien lurralde hauek) eta geroxeago Astoreca bezalako jauregiak jaso zituen. Iquiquetik gertu, desertuan sakabanatuta, antzinako nitrato-meategi edo faktoria haiek daude -Oficinas Salitreras-, gaur egun abandonatuak. Iquiquera heldu baino lehen haietako bi bisitatu ditut, Humberstone eta Santa Laura. Gaur iraganaren oroigarri herdoilduak dira baina garai haietan, 1940. urtera arte, Txileko historia han idatzi zen. Hiri txikiak eta biziak omen ziren: kaleak zituzten, enparantzak, dendak, eskolak, hotelak, garaiko artista handiak hartzen zituzten antzokiak... Humberston-en, esaterako, 3500 biztanle pasatxo bizi ziren: pampinoak gehienak -salitreko langileak- eta aldamenean haien nagusi ingles eta txiletarrak. Bisita horietan gauza bitxi batek eman zidan atentzioa: langileei ez zieten diruz ordaintzen baizik eta "fitxekin". Salitrera bakoitzak bere fitxak zituen eta bertako pulperietan (dendetan) bakarrik erabili zitezkeen, elikagaiak eta beste oinarrizko artikuluak erosteko. Hori izan zen 1907ko abenduko greba handian langileek plazaratu zituzten eskakizunetako bat: lanaren truke egiazko soldata, egiazko dirua alegia, jasotzea.

Astoreca jauregia nire hoteletik (Hostal Sol del Norte, aurkitu dudan merkeena) kale gutxitara dago. Baina are gertuago dago Santa Maria eskola. Santa Maria, eskola bat da orain -itxita dago- eta eskola bat zen 1907 urtean ere. Izan ere, urte hartako abenduan milaka langile eta haien familiak (10.000-12.000) salitrerak utzi eta Iquiquera etorri ziren. Greban zeuden eta Santa Maria eskolan eta bere inguruetan bildu ziren. Hona hemen zer eskatzen zuten:

-Aceptar que mientras se supriman las fichas y se emita dinero sencillo cada Oficina representada y suscrita por su Gerente respectivo reciba las de otra Oficina y de ella misma a la par, pagando una multa de $ 50.000, siempre que se niegue a recibir las fichas a la par.
-Pago de los jornales a razón de un cambio fijo de 18 peniques. Libertad de comercio en la Oficina en forma amplia y absoluta.
-Cierre general con reja de fierro de todos los cachuchos y chulladores de las Oficinas Salitreras, so pena de pagar de 5 a 10.000 pesos de indemnización a cada obrero que se malogre a consecuencia de no haberse cumplido esta obligación.
-En cada oficina habrá una balanza y una vara al lado afuera de la pulpería y tienda para confrontar pesos y medidas.
-Conceder local gratuito para fundar escuelas nocturnas para obreros, siempre que algunos de ellos lo pida con tal objeto.
-Que el Administrador no pueda hacer arrojar a la rampa el caliche decomisado y aprovecharlo después en los cachuchos.
-Que el Administrador ni ningún empleado de la Oficina pueda despedir a los obreros que han tomado parte en el presente movimiento, ni a los jefes, sin un desahucio de 2 a 3 meses, o una indemnización en cambio de 300 a 500 pesos.
-Que en el futuro sea obligatorio para obreros y patrones un desahucio de 15 días cuando se ponga término al contrato.
Este acuerdo una vez aceptado se reducirá a escritura pública y será firmado por los patrones y por los representantes que designen los obreros. (Wikipedia)

1907ko abenduko 21ean Txileko armadak tiro egin zuen grebalarien kontra. Hori izan zen agintariek eta salitreko nagusiek eskakizun haiei emandako erantzuna. Ez da jakiten, eta ez da sekula jakingo, zenbat hil ziren. Hobi komun batean lurperatu zituzten denak. 150 diote batzuek; 2000 edo 2500 beste askok. Cantata de Santa Maria de Iquique musika-lan ospetsuan aipatzen den kopurua altuenetakoa da: 3.600 hildako. Jakin badakigu, ordea, gerrako armak erabili zituztela babesik gabeko jendetzaren kontra, ahalik eta minik handiena egiteko helburuarekin. Eta badakigu, halaber, nor zegoen soldadu haien buru, nork eman zuen krimen hura burutzeko azken agindua: Roberto Silva Renard generalak (1).

Sarraskiaren lekuko batek, Nicolás Palacios idazleak, honela narratu zuen greba-batzordeko buruak hil eta gero gertatutakoa:

" (el fuego graneado) fue tan vivo como el de una batalla, las ametralladoras producían un ruido de trueno ensordecedor y continuado (...) La fusilería, entre tanto, disparaba sobre el pueblo asilado en las carpas de la plaza y a los que huían desatentados del centro del combate (...) Callaron las ametralladoras y los fusiles para dar lugar a que la infantería penetrase por las puertas laterales de la escuela, descargando sus armas sobre los grupos de hombres y mujeres que huían en todas direcciones. Entre seis y siete mil huelguistas fueron llevados a la fuerza al Hipódromo, convertido en una especie de campo de concentración"

Hona hemen beste bi testigantza:

"A los cinco minutos el general Silva Renard hizo funcionar las ametralladoras desembarcadas del O’Higgins esa misma mañana y barrió la Plaza y la escuela. Sólo funcionaron un minuto, pero estaban tan apiñada y desprevenida la gente, que más de setecientas personas, en su mayoría mujeres y niños murieron bajo la metralla implacable. Fue tal la premura de Silva Renard que unos ocho soldados que habían entrado a la Escuela Santa María a notificar la orden de desalojo no alcanzaron a salir a tiempo y cayeron también bajo las balas." (Carlos Vicuña. La Tiranía en Chile. Santiago: Editorial Universo, 1938).

"Según el testimonio de mi padre Armando Jobet Angevin, que era suboficial del Carampangue en ese entonces, calculó que las bajas alcanzaron a 2.000 pues a él le correspondió el primer turno de entrega de cadáveres contando 900. Hombres, mujeres y niños estaban rebanados por las ametralladoras. Entre los incidentes curiosos de esta nefasta jornada destaca el que se relaciona con la negativa de un sargento primero a cargar con su pelotón de lanceros sobre la masa indefensa. Dio orden de retirada a sus hombres (139)." (Julio César Jobet. Desarrollo Económico y Social de Chile. México: Casa de Chile, 1982).

Azken finean, hauxe da egia: Astoreca jauregia ez zuen bakarrik salitreak jaso. Ez salitreak, ez beste ezein altxorrek, ezin dute berez halako oparotasunik sortu. Beste zerbait behar da horretarako: lagun hurkoaren mixeria. Baita odola ere, kasu askotan.

Ezer gutxi dago gaurko Iquique hirian sarraski hura gogorarazten duenik. Astoreca jauregian ezer ez. Baquedano kalean dagoen Museo Regional delakoan ere ezer ez, nahiz eta salitreari eta salitrerei eskeinitako gela pare bat eduki. Bertara sartzerakoan eman didaten eskuorriak, ordea, aipamen labur eta orokor bat egiten du gertaera haien gainean: 1907ko urte tragiko hartan museoa dagoen eraikina udaletxea zela esaten du. Eta, Santa Maria eskolan? Gaurko eskola zementuzko eraikin handia da, urdin kolorekoa, eta hutsik dago, bertan behera utzita. Mercado Centenario  merkatu zaharraren parean dago. Inguruko kaleak oso herrikoiak dira, dendak eta hotel merkeak ugariak, mugimendua handia, autobusen geltokia ere han, ondoan, da. Eskolaren albo batean, Ariztia izena duen supermerkatuko atearen parean, oroitarri bat dago, han hil zituztenen omenez eraikia. Non dagoen eta zertaz ari den aurretik ez badakizu, zaila da aintzat hartzea. Hormetan zenbait mural eta pintada zaharrek ere langile haiek oroitzen eta omentzen dituzte.

Hala dirudi, Iquiquek ahaztu egin duela gertatutakoa, edo ez diola hainbesteko garrantzirik ematen. Edo, zeinek daki, lotsatu egiten dela, ez dakiela oraindik nola begiratu iraganaren atal hari.

Urte luzez -orain dela egun gutxi arte- nik zera uste izan nuen: hiri honetako izena, izen osoa, Santa Maria de Iquique zela, eta ez Iquiqe bakarrik. Oker nengoen eta okerraren jatorria azalduko dut: Cantata de Santa Maria de Iquique zuen izena Quilapayun musika-taldearen disko batek, gertaera haiek narratzen zituena, eta disko hori behin baino gehiagotan entzun izan genuen guk 70eko hamarkadan, artean nerabe ginela, Gasteizko gure auzoan. Hunkituta entzun ere. Zeren, nahiz eta oso urrutiko eta oso aspaldiko kontuak izan Quilapayunek kantatzen eta kontatzen zituenak, guk ondo ulertzen genituen hitz haiek, ez zitzaizkigun arrotz egiten. Izan ere, 70eko hamarkadako bigarren erdi hartan gure hiriko langileen borrokak ere oso gogoan genituen. Iquiqueko Santa Maria eskola eta Gasteizko San Francisco eliza bat egiten ziren gure bihotz-buruetan (2). Quilapayunen  Cantatak eta Luis Llach-en Campanades a Mort-ek historia bertsua kontatzen ziguten (3). Hitz haiek, hil kanpai haiek, denengatik ari ziren joka. Lluis Llach-en oihu hartako samina eta amorrua gureak ere baziren, gureak dira oraindik ere:

"Assassins de raons, de vides,
que mai no tingueu repòs en cap dels vostres dies
i que en la mort us persegueixin les nostres memòries!!"

(Arrazoien eta bizitzen hiltzaileak,
ez dezazuela egun bakar batean bakerik aurkitu,
eta heriotzean ere gure oroimena zuen kontra jazarri dadila!!)


(1) Uno de los tantos acribillados en la Escuela Santa María fue un ciudadano español de nombre Manuel Vaca, obrero de la oficina salitrera Jaspampa. Su medio hermano, el supuesto anarquista Antonio Ramón Ramón quiso hacer justicia por sus propias manos. El 14 de diciembre de 1914 a las 10.15 de la mañana, cuando el general Silva caminaba por la calle Viel, en las proximidades del Parque Cousiño... fue atacado por la espalda. Recibió varias heridas que lo mantuvieron enfermo por varios meses, y que motivaron su retiro (Wikipedia).

(2) 1976ko martxoaren 3an, Gasteizen eta greba orokor baten testuinguruan, bost langile hil zituen tiroz espainiar polizia militarrak eta 150 zauritu Zaramagako San Frantzisko elizaren inguruetan. Orduko segurtasun-indarren burua Manuel Fraga Iribarne ministroa zen.
1976ko urtarrilean 6.000 langile inguruk soldatak mugatzen zituen dekretua salatzeko eta haien lan-egoera hobetzeko greba hasi zuten. Bi hilabete geroago, martxoaren 3an, hirugarren greba orokorrera deitu zuten, langileen aldetik erabateko jarraipena izan zuena, hainbestekoa ezen hedabide ofizialek ere grebaren jarraipena %80koa izan zela onartu zuten. Goizeko lehen orduetatik poliziak manifestazio guztiak gogotik erreprimitu zituen. Arratsaldeko bostetan, langileak batzar bat egiten ari zirenean Zaramaga auzuneko San Frantzisko elizan … polizia militarrak —grisak— langileak irtenarazi zituzten gas negar-eragilea erabiliz, esparrua itxia izan arren. Elizaren kanpoaldean… poliziak, pistolaz eta metrailetaz tiro eginda, 150 pertsona zauritu eta 5 langile hil zituen. Haietako bi, tokian bertan hil ziren; beste hirurak, berriz, zauri larrien ondorioz ondorengo egunetan ospitalean. (Wikipedia)

(3) Lluis Llach kantautore katalanak kanta hunkigarri bat konposatu zuen istiluen gau berean. Campanades a morts deritzo, eta 1977an Mendizorrotzako polikiroldegian eman zuen lehen aldiz Mikel Laboak lagunduta. Gasteizko Araba Pabiloian berriz jo zuen hilketen 30. urteurrenean, Donostiako Orfeoiarekin batera. (Wikipedia) www.youtube.com/watch?v=cyErfhr8R-c)

Uyuni (Bolivia). 2010eko uztailak 11

San Pedro de Atacama (Txile) - Uyuni (Bolivia): 10 gau, 11 egun, 460 km. Ibilbidea: San Pedro de Atacama - Laguna Blanca- Laguna/Salar Chalviri (Polques) -Laguna Colrada - Laguna Coloradako ipar ertza - Sulor - Capina (mehategia)- Villamar (herria, txikia, polita) - Alota (herria) - Uyuni (herri handia).

Zeru altuan zegoen jaunak
egina zuen mundua
sei egunetan izerdi patsez
moldatu eta ondua
zazpigarrenez deskantsatzia
atera zuen kontua
izadiaren igeltserua
etzen batere tontua.

Xabier Lete


"Erretxin samarra izaten zara batzuetan baina purrustadak purrustada eta zalantzak zalantza, merezi zuen Eduardo Avaroara etortzea, merezi zuen bide hauek aukeratzea". Hori, edo antzeko zerbait, pentsatzen nuen pasa den ekainaren 27an, Laguna Blanca eta Laguna Chalviri bitartean dagoen 4700 metroko mendatearen gailurrean. Aho zabalik nengoen eta ez bakarrik aire faltagatik. Eta poz-pozik ere bai. Alde batetik, egun hartako nire gailurtxoa jo izanak ematen zidan poza sentitzen nuen ( gainera ez zen gailur hura nolanahikoa izan, ahalegin handia eskatu zidan, batez ere haize bortitzari luzaroan gogor egin behar izan niolako); bestetik miretsita nengoen begietan neukan ikuspegiagatik. Munduak berria, ikutu gabea, ematen zuen gain hartatik. Ederra zen, izan ere.
.......................................................................................

Ekainaren 24ko goizean abiatu ginen San Pedro de Atacamatik Neil, Harriet eta hirurok. Argentinako mugarantz doan errepide asfaltatua (Jama) hartu eta arratsa baino lehentxoago kanpatu genuen, Licancabur sumendi bikainaren azpian, 4140 metroko altueran. 1700 bat metro igo genituen egun hartan eta ez ziren denak, egia esan, samur-samurrak izan, aldapak %eko 8tik 10era bitarteko portzentaiak dituelako tarte luzeetan. Biharamunean ere goiz ekin genion aldapari eta 4650 metro inguruan bide nagusia utzi eta ezker hartu genuen Boliviako mugarantz, Juriques sumendia -Licancaburen anaia "itsusia"- inguratzen duen lurrezko pista batetik. Aldapan behera 5 kilometro egin ondoren Boliviako emigraziora iritsi ginen: langa bat eta txabola baten itxura zuen etxetxo soil bat ordeka mortuaren erdian; kanpoan Boliviako bandera txiki bat, haizeak astintzen zuena, eta llama banaka batzuk; urrutiago mendi eta muino marroiak, ilunak, mortuak haiek ere, bat ere zuhaitz eta landarerik gabeak. Ez zen inor ageri. Soinu bakarra haizearena zen. Atea pare bat aldiz jo eta bi ofizialek, bi gizon gaztek, ireki ziguten. Gizabide osoz hartu gintuztez, serio eta profesional (txiletarrak ematen zuten ia). Gure pasaporteetan zigilu berriak jarri eta minutu gutxitan egin beharreko guztiak burututa zeuden. Kanpora ostera atera eta aurrera jo genuen, aldapa behera txikian berriro ere. Laster bidearen ezkerrean zegoen txartel zahar batek Eduardo Avaroa parke nazionalera sartzen ari ginela eman zigun aditzera. Laguna Blanca berehala azaldu zitzaigun, aurrean, sakonune batean: txundituta nengoen, egiatan txuri-txuria zen, ura barik esnea edo gatza balu bezala.
.........................................................................................

"Hoy o mañana va a nevar, lleva ya dias queriendo nevar, estas nubes y este viento...". Gaur goizean Maximak bota dituen -guk aditu dizkiogun- lehen hitzak izan dira. Maxima Laguna Blancaren aurre-aurrean dagoen aterpeko arduradun andrea da (Colque aterpea). Geu gara haren bezero bakarrak. Aintzira -Laguna Blanca (4350 m.)- erdi izoztuta dago eta hemendik, bertatik bertara ikusita, bi kolore antzematen zaizkio: zuria eta berde argi bat. Haizea: uluka dabil kanpoan, gau eta egun. Ez genuen hori espero, mendebaldeko edo ipar-mendebaldeko haize zakar hori ustekabeko oztopoa izan daiteke gure bidean. Hodeiak ez zaizkit hain beldurgarriak iruditzen. Kanpoan hotz da baina eguzkiak bete-betean jotzen du aterpeko kristalera luzean eta haren atzean gu goxo-goxo gaude, negutegi batean bezala. Gauez, egurrezko estufaren arrimuan, Maximak harro esaten digu alaba bat daukala Santa Cruzen eta odontologia ikasketak egiten ari dela, laster bukatuko dituela. Maxima Orurokoa da, andre umila, hemengo enplegatu bat. Gogor egin du lan azken 8 urtean ikasketa horiek ordaintzeko. Beharko du bere alabaren laguntza, pentsatu dut, hortz askotxo falta zaizkio-eta.
.....................................................................................................

Atzo Laguna Blancari bira eman nion (19 bat km.) eta Laguna Verderen aldamenetik ere (arsenikoak ematen omen dio kolore hori) igaro nintzen. Gaur, ekainak 27, Maximari, eta Neil eta Harrieti, agur esan eta goiz atera naiz aterpetik, Laguna Chalviri-ra iristeko asmoarekin. Neil eta Harrietek Licancaburrera igo nahi dute eta bi egun oso beharko dituzte, gutxienez, horretarako, horregatik bereizi gara. Baina ziur asko topo egingo dugu berriro aurrerago. Aintziraren eskumaldetik abiatu naiz eta erraz egin ditut hasierako kilometroak. 9ak inguruan, ordea, haize bortitz-bortitza atera du, aurpegikoa, eta hortik aurrera dena izan da nekea eta borroka. Bidea ere ez zen ona, hondarsua eta uhindua maiz samar ("calamina" edo "serrucho" esaten diete hemen uhin horiei). Astiro-astiro egin dut aurrera, burumakur, ahaleginean, haizearen orroa belarrietan. Besterik entzun gabe, besterik sentitu gabe, hots amorratu horrek dena betetzen zuen, kanpoko eta barruko zirrikitu guztiez jabetua zirudien. Aldian behin, turisten landroverrak nire ondotik igarotzen ziren hondarra eta hautsa zurrunbiloka harrotuz. Hutsik zihoan kamioneta bat gelditu zait, halako batean, ondoan, eta keinuz igotzeko esan dit. Eskerrak eman dizkiot gidariari -ezezkoarekin batera- eta aurrera jarraitu du. Baina une horretan amore emateko zorian egon naiz, Txilera bueltatzeko zorian. Gelditu eta atzera begira jarri naiz: "Hemendik ezin badut, lur hauek ez banaute nahi, San Pedro de Atacamara itzuliko naiz eta handik Iquiquera joko dut, lehen pentsatu bezala. Haize hau bizkarrean dudala ziztuan iritsiko naiz Jamako errepidera. Gaur bertan San Pedron egon ninteke bueltan", horixe pentsatu dut ahituta, purrust batean. Bai, hortxe-hortxe egon naiz, Eduardo Avaroari agur esateko hari-harian, benetan tentatuta. Haizeagatik eta nekeagatik jakina, baina bai halaber parke nazional ospetsuari, artean, errezelo apur batekin begiratzen niolako. Baina atzera egitea ez da sekula samurra izaten, ezta haizea alde edukita ere. Zirt edo zart egin beharreko horretan beste ahots batek irabazi du, azkenean, lehia: "eutsi, ez etsi, segi aurrera!" zioenak. Eta aurrera segitu dut, bizikleta gainean ahal bezala batzuetan, oinez eta bultzaka gehiagotan, haizearen amorruari neure amorruarekin gogor eginez. Gisa horretan 7, 8 edo 10 km egin ondoren bideak bira handi bat egin du eskumarantz eta haizea alboan eta atzean jarri zait. Hantxe hasi da mendateko igoera eta aurrerantzean dena errezagoa izan da. 5 edo 6 km geroago gailurrean nintzen, lepo zabal batean (Laguna Blancatik 22.5 km). Han goian haizeak ahulago jotzen zuen eta gelditu eta ingurura lasaitasunez begiratzeko aukera izan dut, egun hartan lehenengo aldiz. Aho zabalik nengoen eta ez bakarrik aire faltagatik...

Eta otu zait "izadiaren igeltseruak" (aspaldiko kanta bat bueltaka hasi zait buruan une horretan, halabeharrez) material eta kolore gutxi batzuekin artelan ederra egina zuela bazter hartan. Materialak: mendi eta muino borobilduak, harria, hondarra, belar ziztrin batzuk, elur pixka bat. Koloreak: marroiak, laranjak, gorriztak, txuri-berdeak (urrutiko gailur batean) eta, jakina, zeruko urdin garbia. Mundu mineral eta huts hartan ez zen besterik eta ez zen besterik ere behar, bikaina zen bere horretan. Mundu honetakoa ez den zerbait daukate Boliviako lur altu eta bakartu haiek, mundu honetan hain arrunta ez den zerbait bai, behintzat. "Hasierako mundua, akaso, honelakoxea izan zen, jatorrizko mundu aratz gizakirik gabeko hura...", bururatu zait, "...gero Adan eta Eva etorri omen ziren eta oso ilunak diren arrazoiengatik Bilbora herbesteratu behar izan zuten. Eta geroztik denok gara bilbotar eta errari gabiltza, bidez-bide eta gainez gain, hasierako istant zoriontsu haiek nolabait berritu nahirik, perfekziozko obra hura gogoan dugula oraindik..."

Landrover bat pasa da ziztuan nire ondotik, hondarra eta hautsa harrotuz. Eta artean haize pixka bat zebilenez, eta ni bidearen okerreko aldean nengoenez, laino zikinak goitik behera bildu nau. Paradisua zirriborratu zait, gogoeta mistikoek beste arruntago -eta zakarrago- batzuei egin diete leku eta ni ostera Bilbora bihurtu naiz. Bai, ezin patu horri luzaroan ihes egin, onerako eta txarrerako bilbotar peto-petoak gara, munduko mendirik altuenetara igotzen gara bizia arriskatuz, eta gero zaborra maldetan utzita bueltatzen gara etxera. Autoa urrutian da jadanik, presaka doa, hauts zurrunbiloa besterik ez dut ikusten honezkero. Egitaraua bete beharko du eta daitekeena da atzeratuta ibiltzea. Hiruzpalau eguneko bidaia egiten dute turisten auto horiek, zirkuitu zabal bat San Pedrotik edo Uyunitik abiatuta. Zenbat kilometro bide kaskar hauetan barrena? Mila? Mila baino gutxixeago? Mila baino askoz gehiago? Horrelako zenbat igarotzen dira egunero hemendik? 20, 30, 40? Non gelditzen dira? Zenbat denbora ematen dute toki horietan? Egitarauak zehazten ditu, nonbait, gorabehera horiek. Zer ikusten dute kristal eta metalezko kutxaren barrutik? Irudi iheskorrak baino beste zerbait? Haizerik gabe, nekerik gabe, norberaren autonomia besteren esku utzita, esan al daiteke hemen egon direla? Agian bai. Sentsibilitatea ez du bizikleta batek berez ematen eta sentsibilitatea daukanari ez diote dohai hori auto eta abiadura pixka batek zapuztuko. Baina nago zailagoa dela, askoz zailagoa, mundura modu horretan hurbiltzea. Eta, bestalde, ez al dabil gure artean -bizikletaz gabiltzanon artean ere bai- oso zabalduta halako tema bat, halako uste bat, nahi dugun tokira kosta ahala kosta iristeko eskubidea daukagula esaten diguna?

Denak ez dabiltza hain presaka. Duela minutu gutxi, aldapan gora honuntza nentorrela, landrover horietako bat nire ondoan gelditu da. Lehiatila jaitsi eta gidariak zer-edo-zer behar ote nuen galdetu dit. Boliviarra zen, jatorra, irribarre egiten zuen zabal. Hizketalditxo bat egin dugu minutu pare batez. Bitartean atzeko bidaiarien argazki makinak sumatu ditut nigana zuzenduta. Atsegina izan da gidariaren jarrera, lagunkoia. Estimatzen ditut bera bezalakoak.

Gehienetan oso jende gaztea izaten da jeep horietan dabilena, Europakoa, Iparamerikakoa, Australiakoa... inglesa da haien arteko hizkuntza nagusia (ez bakarra). Gaur hemen daude eta agian bi aste barru beste tour bat egiten egongo dira Boliviako edo Hegoamerikako beste toki batean. Eta datorren urtean beste antzeko bat egingo dute munduko beste kontinente batean. Neil eta Harriet ere halatsu ibili ziren urte askotan. Duela 8 urte hemen izan ziren, jeep horietako batean, eta uste dut Eduardo Avaroak ez ziela aparteko zirrararik egin. Daitekeena da orain diferente izatea. Mundu aberatsaren seme-alabak dira. Bidaiatzea dibertsiorako eta sozializaziorako bitartekoa da. Kontsumo-gizartean bidaia ez da salbuespena, beste kontsumogai bat da. Zer gogoratuko dute hemendik urte batzuetara Boliviaz? Ze marka utziko die munduak, alderik alde ibiltzen duten mundu horrek? Ze marka utziko digu gu guztioi?

Rolando Coria medikuarekin gogoratu naiz bat-batean. Rolando Ivana Coriaren aita da, aspaldiko urteotan munduan zehar bizikletaz dabilen neska argentinarraren aita, alegia. Ni Ivanarekin ez naiz aurrez-aurre sekula izan, baina haren -eta interneten- bitartez Rolando ezagutu nuen eta hiru egun benetan atsegin pasa nituen bere etxean, orain bi hilabete. Rolando herri txiki eta lasai batean bizi da, Ande mendien oinean. Izan ere, Agua Negrako mendatea zeharkatu eta huraxe izan zen Argentinako aldean topatu nuen lehen herria. Rodeo du izena. Ikaragarri gustatu zitzaidan inguru hura, gainera udazken beteko giroa zegoen egun haietan. Iluna, ia beltza da lur zabal eta bakarti hura, baina urrutiko gailurretan elurraren zuria ageri zen eta gertuago, han-hemenkako zuhaiztietan, osto horituek urrearen distira zuten. Koloreon kontrastea bortitza zen, bikaina. Uste dut lehenago ere esan dudala beste nonbait baina berriro esango dut badaezpada ere: Argentina eta bere jendea harribitxi bat dira eta Argentina goitik behera zeharkatzen duen Ruta 40 famatua ametsa zikloturista batentzat.
Rolando bakarrik bizi da eta sukaldari ona da. Gau batean, oilaskoa garagardo saltsan afaltzen ari ginela, bere alabaren historia kontatu zidan pixka bat. Ivana haur-psikologian lizentziatu zen eta arlo horretan lan egin zuen hainbat urtez. Gogoko zuen lanbidea baina nahi, desio baten tiradizo bortitza ere sentitzen zuen: arima ibiltaria zen, nonbait, berea, eta munduak dei egiten zion. Eta dei horri forma zehatz bat ematea erabaki zuen noizbait: munduari itzulia emango zion bizikletaz. Urte batzuk joan dira harrezkeroztik eta hor barrena dabil oraindik, bidez-bide (www.elmundoenbici.biketravellers.com ). Tibeten zebilela, Everest menditik gertu, Harry ezagutu zuen. Harry holandarra da eta hiru aldiz zapaldu du Everesteko gailurra. Eta ez beti plazer hutsez. Bezeroak eramaten zituen bertara. Hain zuzen ere, topo egin zutenean horretan ari zen, lanean. Orain ez. Ivana ezagutuz gero mendia utzi du. Orain berarekin dabil bizikletaz.
Rolandok Harryk idatzitako liburu bat erakutsi dit, bere Everesteko esperientziak narratzen omen dira bertan. Zoritxarrez holandesez dago idatzita (hitzaurrea izan ezik, inglesez) eta, beraz, jai daukat nik. Baina argazkiak arretaz aztertu ditut eta mapak ere bai. Aurkitu ditut, mapa horietan, nik 2002. urtean ibilitako bideak, herriak, 5000 metroko goi-mendateak.
Oso pertsonaia interesgarriak iruditzen zaizkit hirurak, Rolando, Ivana eta Harry. Eta bezeroak? Zeintzuk ote dira Everestera diru truke -diru askoren truke, noski- igo nahi duten lagun horiek, gailur hura kosta ahala kosta zapaltzeko prest daudenak?
Rolando eta Ivana Coria etorri zaizkit gogora, ustekabean. Inoiz Rodeotik bizikletaz pasatzen bazara galdetu hospitalean Rolando Coria mediku pediatragatik. Ondo hartuko zaitu.

Laguna Chalviri (Polques izenarekin ere azaltzen da mapetan) aintzira eta gatz-lautada da, biak batera. Ura eta ur putzuak gatzaren zuriarekin nahasten dira. Toki ederra, inondik ere. Zoko batean, muino batzuen babesean, etxe berri samar bat dago "comedor" esaten diotena. Landrover ia guztiek kera bat egiten dute hor, eta ez bakarrik otorduetan: etxearen aurrean, aintziraren ertzean, ur beroak daude, ur beroko putzu edo igerileku txiki bat. Bainu bat hartu dut bertan ilundu baino lehen. Gero afaltzera abiatu naiz. Gelditu ninteke bertan gaua pasatzera, ez dago arazorik, hori esan didate jantokiaz arduratzen diren senar-emazteek. Aholku bat ere eman didate: "Bihar oso goiz abiatzea komeni zaizu, argitu orduko. Haizea lasaiago dabil-eta ordu horietan". Quetena Grandekoak dira biak(Quetena Grande Eta Quetena Chico herriak arduratzen dira parkearen kudeaketaz). Andrea, hemengo gehienak bezala, altiplanoko emakumeen eran jantzita doa: kapela buruan, ile korda luzeak bizkarretik behera zintzilik, gona zabala ("pollera"). Esan didatenez jantokia orain dela sei urte eraiki zuten eta komunala da, Quetena Grandeko herria da jabea eta txandaka etortzen dira bertakoak lanera.

Egun luzea, betea eta zaratatsua ere (haizeagatik) izan da gaurkoa. Baina orain, ilundu ostean, altiplanoa isilik dago. Landroverretako jendea beste nonbaitera joan da lotara, haizea baretuxe dago. Gu hirurok beste inor ez dabil Laguna Chalviriko inguruotan. Nire gelako leihotik ilargi beteari so egiten diot. Aintziraren gain-gainean dago eta haren argia ur eta gatz putzuetan islatzen da. Distira txuriak eta itzalak Boliviako gauean. Bilbotik hain urrun...
...................................................................................................................
Borax-ezko Ilargia

Capina (meatzarien kanpamendua. Ekainak 30)

Eraikin multzo bat, txikiak denak, umilak, soilak, lurraren kolore gris bera hormetan dutenak, horixe da Capina, Boliviako goi-ordeka lehor eta hotzean, 4400 metro inguruko altueran dagoen meatzarien kanpamendua. Hiru edo lau kilometro haruntzago, Villamar herriko norabidean, Capinako gatz-lautada dago eta hara abiatzen dira goizero, boraxa ateratzera, hemen bizi eta lan egiten duten berrogei bat meatzariak. Pikotxekin abiatu ere haietako asko, "meatzaritza tradizionala" da-eta hemengoa. Boraxa Txileko muga ondoan dagoen Apachetako instalazioetara eramango dute gero kamioietan, eta han azido boriko bihurtu ondoren Txileko portuetara, esportatua izateko.

Hondarrezko bide batetik iritsi naiz Capinara, ilundu baino ordu eta erdi lehenago. Eguteran katu bat bezain goxo eta geldi dagoen gizona ez da asko harritu -ez mugitu- ni ikustean. "Si, puedes quedarte aqui a pasar la noche, pero estamos completos, no hay ninguna habitaciòn libre, los ùnicos lugares que te puedo ofrecer son las duchas o el comedor. Si quieres puedes cenar y desayunar con nosotros tambièn". Eskerrak eman dizkiot eta otorduak ordainduko ditudala esan. "No, no...no te preocupes por eso", eta horman bermatu da berriro, aurpegia arratsaldeko eguzki aldera jiratuta, begiak erdi itxita, minutu pare bat lehenago zeukan jarrera berean.

Eguzkia sartu baino minutu batzuk lehenago, 6ak aldean, hasi dira langileak iristen. Gazteak gehienak baina baita adinean aurrera doazen banaka batzuk ere. Txanoak buruan, arropa lodi eta maiztuak soinean, azal iluneko begitarteak eta eskuak bakarrik agerian. Euren gelatxoetara abiatu dira lehendabizi eta jangelara gero, edari bero bat eta ogia banatzen baitute sukaldariek ordu honetan. Afaria (barazki salda bat) geroxeago etorriko da, zazpi eta erdietan.

Jangelan mahai eta aulkiek hartzen dute toki gehiena. Eskola bateko ikasgela tradizional batean bezala daude antolatuta: lerroz-lerro eta alde batera begira denak. Arbelaren ordez, armairu baten gainean jarrita denok ondo ikusteko moduan, telebista bat dago. 9ak arte egongo da piztuta, ordu horretan itzaltzen direlako argindarra sortzen duten motorrak. Telebistaren atzean billar eta futbolin mahai bana daude.
Jangelara sartu, elkar agurtu eta sukaldeko leihatilara hurbiltzen dira meatzariak. Ogia eta edari ilun beroa hartu eta mahaietan esertzen dira gero. Hizketalditxoak aditzen dira han eta hemen, zurrumurruak... zaratarik, ordea, ez. Giroa, oro har, isila da. Meatzari bat baino gehiago nigana hurbildu da. Nahi eta nahi ez, etorri berria -kanpotarra, gainera- semoforo gorri bat baino gehiago nabarmentzen da toki honetan, nahiz eta bera ere mahai baten aurrean eserita egon, isilik eta katilu beroa eskuetan duela, gelako beste bat izan nahiko balu bezala. Ezin dena, garbi dago. Bizikleta, gainera -zalantzarik egon ez dadin- kalean da, guztien begi bistan. Meatzariak nire ondoan eseri eta tea eta ogia eskaintze dizkidate lehendabizi. Gero galderen txanda dator: nondik natorren, nongoa naizen, ez ote naizen nekatzen hain bide luzea eginda, zergatik nabilen horrela, zer irabazten dudan, ikerketaren bat egiten ari ote naizen... gai horien inguruan egiten du aurrera hizpideak. Jakinmina ase eta nire solaskideak gizalegez despeditzen dira. Ez da jende izua edo lar lotsatia baino behar baino gehiago ere ez dute luzatuko jarduna. Batek jakin nahi du ea egia den Espainia jendez gainezka dagoela eta beste inor ez dela honezkero sartzen. Beste batek esan dit alaba Bartzelonan daukala, pedagogia ikastera joan zela orain hamaika hilabete beka batekin eta lau egun barru Boliviara bueltatuko dela. Joan nahi luke La Paz-era ongi etorria ematera baina oraindik ez daki horretarako baimena lortuko duen. Bartzelona oso polita da, ikusi ditu alabak internetez bidalitako argazkiak. Asko harritu da nik hiri hura ezagutzen ez dudala aditu duenean.

Ni ere saiatu naiz neure jakinmina asetzen. Meatzariak herri askotakoak dira baina gehienak Potosi departamentukoak (departamentu horretan dago Capina). Txandaka egiten dute lan, 28 egun pasatzen dute hemen eta 14 etxean. Meategia pribatua da, jabeak Belgikakoak dira. Jakin nahi nuke zenbat irabazten duten baina ez naiz hori galdetzera ausartu. Badakit, lehengoan esan zidaten hori, Boliviako maisu-maistra baten hileko soldata 1200-1800 bolivianokoa dela (138- 208 euro).

Dutxen gela aukeratu dut lo egiteko. Txikia da, hiru dutxa ditu eta bi konketa. Ur beroa naturala da, iturri batetik dator. "Eta komuna? non dago?", galdetu dut. "Panpa zabala, horra hor gure komuna!", horixe adierazi dit langileetako batek. Capinako komuneko sapaia infinitua da eta milaka izarren distirarekin dago apainduta; oso toki ederra da. Hotza ere bai, ikaragarri hotza. Noraino jaitsiko dira gaur tenperaturak? Zero azpiko 15 graduraino? 20raino? Haizea behintzat baretu du, lehen aldiz egun askotan... Komunetik bueltan, zabaldu esterila porlanezko zoruan eta ditudan arropa guztiak jantzita sartu naiz lo-zakura (bi galtza pare, bi kamiseta, alpaka ilezko jertsei bat, bi forro polar, xira, txanoa, Hegoafrikan oparitu zizkidaten artilezko galtzerdiak). Kostata sartu ere. Momia bat bezain korapilatuta nago, ezin naiz ia mugitu. Hotzik ez ahal dut pasatuko behintzat!

Sei eta erdietan gosaria hartu eta zazpietan abiatu dira langileak gatzagara. Eguzkia ez da oraindik irten lautadaren ertzetik. Ni ere altxatuta nago dagoeneko. Dutxa-gelatik irten eta dozenaka batzuk metro urrundu naiz, panpa aldera, txiza egiteko. Hotza soinean ditudan arropa geruza guztiak zeharkatu eta hezur muinetaraino sartu zait. Eskuak minez dauzkat eskularruak jantzita ere. Meatzariak isilik igotzen dira kamioietara. Goitik behera estalita doaz, begiak eta ezpainak dauzkate bakarrik agerian. Batek zer-edo-zer esan die ozenki ondoko kideei. "Turista" hitza aditu dut. Nitaz ari dira, nonbait.

Jangelara sartu naiz. Hutsik dago baina sukaldean hiru emakume ari dira lanean, lapiko handiak sutan daude. Pitxar bat bete esne atera didate eta erretilu bat ogi opilekin. "Es leche con sèmola, toma toda la que quieras, hay de sobra", esan dit emakumeetako batek irribarrez. 35 bat urte izango ditu eta berriketarako gogoa du, atzo meatzariek egindako galdera guztiak, eta otu zaizkion beste batzuk ere, egin dizkit: noiz arte ibili behar dudan horrela, noiz bueltatuko naizen etxera, familiarik ba ote dudan... "¿Y no tienes familia propia? ¿porquè?". Txantxa batekin erantzutea erabaki dut. Esan diot emazte bila nabilela, horregatik etorri naizela Hegoamerikara... "¡pues no esperes màs y llévate una boliviana!", berak barrez. Sucrekoa dela eta sei urteko seme bat daukala argitu dit ondoren. "Su padre està ahora en España. Nos dejò y se fue. Creo que encontrò otra mujer alli", aitortzen du lasai-lasai, ez dirudi oso penatuta dagoenik. "Una tia mia tambièn està alli... ¿hay muchos bolivianos en España, verdad?... pero... España tambièn se llevò mucha plata de aqui..." Hitz-beste egin du segituan niri ezer esateko betarik eman gabe, "pero toma, toma su desayuno antes de que se enfrie...".

Capinatik abiatu baino lehen meategiko arduradunarekin izan naiz eta eskerrak eman dizkiot. "No hay por qué, que tenga un buen viaje. El camino pasa entre aquellas montañas, tiene que atravesar el abra y luego todo es bajada hasta Villamar". Une horretan Sucreko sukaldaria hurbildu zaigu korrika txikian. Paper batean bilduta sandwich bat dakar eta eskura eman dit, "para el camino, que tengas buen viaje", esan eta etorri bezain azkar alde egin du.

Meatzarien kanpamendua eta Villamar herria lotzen dituen bidea arrasto ahul bat da, ildo zalantzati bat Capinako gatz-lautadaren ondotik igaro eta altiplano hutsean barrena urrunduz doana, harantzagoko mendilerro gris baten bila. Gatzagak lur mortuan isuritako esnegain tanto bat dirudi. Ez da leun-leuna bere azala, pinportak eta zimurrak ditu. Kolore zuria ere ez da garbi-garbia, distira metaliko edo gris batez kutsatua dago. Ertzetik gertu langile batzuk daude, pikotxekin, esnegain hori zulatzen. Astiro mugitzen dira. Ezinbestean, lanerako arropa lodiekin goitik behera bilduta baitaude, korapilatuta haiek ere. Lautada zurian eta gisa horretan jantzita astronauten itxura dute.

Turisten jeep bat azaldu da une horretantxe bidetik. Laguna Colorada aldera doaz eta gaurko lehenak dira, goiztiarrenak inondik ere. Meatzarien parean gelditu eta leihatilak jaitsi dituzte. Argazki makinak ikusi ditut. Segundu batzuk baino ez. Gero aurrera egin dute.

Eguzkia goraka doa pixkanaka zeru urdin hotzean. Haren izpiak ahulak dira oraindik, ez dute larregi berotzen. Bizikleta lautada zurixkaren ertzean gelditu eta nik ere begiratu diet, une batez, Boliviako astronauta txiroei, borax-ilargiko meatzariei. Gero besoa altxatu, eskuarekin agur-keinua egin eta aurrera segitu dut.
................................................

Uyunira hilaren 4an iritsi nintzen eta bihar abiatuko naiz. Uyuni herri ertaina da, lasaia, oso boliviarra, oso ketxua. Trenen bidegurutze garrantzitsua izan zen garai batean eta gaur egun inguruotako merkatu eta salerosketa-gune nagusia da. Turismorik ere ez da falta eta hotelak eta bidai-agentziak ugariak dira. Baina uste dut -hala iruditu zait aste honetan- kanpotarrok kolore exotiko pixka bat baino ez diogula eransten Uyuniri, ez dugula oraindik hankaz gora jarri -San Pedro de Atacaman bezela- herriko ohiko giroa eta bizimodua.

Esan bezala bihar abiatuko naiz. Uyuniko gatz-lautada pare bat egunetan zeharkatu eta Txile ondoan dagoen Llica herrira iritsi nahi dut. Eta handik Txilera sartu Iquiquera joateko. Llicako muga hori oso txikia da, oso gutxi erabilia, emigrazio bulegorik ere ez dago eta hemen jarri didate gaur irteerako zigilua.

Izan ondo.

San Pedro de Atacama (Txile). 2010eko ekainak 23

Si no creyera en la locura
de la garganta del sinsonte
si no creyera que en el monte
se esconde el trino y la pavura.
Si no creyera en la balanza
en la razón del equilibrio
si no creyera en el delirio
si no creyera en la esperanza.
Si no creyera en lo que agencio
si no creyera en mi camino
si no creyera en mi sonido
si no creyera en mi silencio...
 
Silvio Rodríguez



Zazpi gau, zazpi egun eta erdi, behar izan ditugu San Antonio de los Cobres-etik San Pedro de Atacamara etortzeko. 350 km inguru, horietatik gehienak 4000 metrotik 4500 metrora bitarteko altueran egindakoak. Asfaltatu gabeko pista kaskar samar batek (uhindua, hondartsua...) lotzen ditu bi herriak eta bi nazioak, Paso Sico mendi igarobidetik zehar (ez da hau inguruotako igarobide bakarra, iparralderaxeago Jama dago, asfaltatua eta trafikoak hobesten duena). Azken partean, San Pedro-ra iritsi baino lehenagoko 109 kilometroetan - Socaire herritik aurrera-, asfaltoa agertzen da. Trafikorik ia bat ere ez. Itxura batera, egun askotan (gehienetan?) ez da inor ere igarotzen Sico-ko mugatik. Kamio handi banaka batzuk eta turista abenturazaleren bat edo beste izaten dira, aldian behin, bide bakarti hauek aukeratzen dituzten ia bakarrak.

Toki apartatuak eta apartak. Puna altu, hotz eta hutsa. Puna menditsua ere bai. Izan ere, Paso Sico ez da mendate bat, mendate eta gailur sorta bat baizik. Igoerak eta jaitsierak etengabeak dira, alturarik handienak 4500 metro ingurukoak. Muga bera ez dago goi batean baizik eta Argentinako aduanan hasi eta 24 km luze den igorera baten erdian. Kanpatu izan dugun egunetan (7tik hiru izan dira) zero azpiko 10 graduko tenperaturak izan ditugu goizez (denda barruan!).

Belar hori ziztrin batzuk izaten dira goi lehor eta ilun horietan hazten diren landare ia bakarrak. Koloreok urre eta brontze bihurtzen ditu eguzkiak ilundu baino lehenagoko orduetan. Ikuskizun ederra. Zeruak urdinak izaten dira egunez, gauez izarrez beteak. Goi-aintzirek, gatz lautaden zuriuneek, maldetako elurrak eta sumendien konoek areago edertzen dute paisaia. Zeharkaldi bikaina eremu austero eta urrunen edertasuna gogoko dutenentzat.

Socairetik aurrera aldatu egiten da paisaia. Are ilunagoa, soilagoa, lehorragoa bilakatzen da. Hondarra eta harria, ia besterik ez. Atakamako desertuan sartu gara, munduko deserturik lehorrenean. Hortxe dago San pedro de Atacama (2400m), oasi txiki bat.

San Pedro de Atacama pezozko herritxo bat da, lasaia, umila. Hala ere, badu berezitasunik: azken hamarkadotan Txile iparraldeko turista eta motxileroen bilgune nagusia da. Ostatuz, hotelez, jatetxez eta bidaia agentziaz beteta dago. Herrixka ahaztua zena munduko bidai-gidaliburu guztietan azaltzen da orain. Zerk erakartzen du hona halako jendetza (gu tartean)? Inguruotan dagoen naturak eta natur ikuskizun apartek, dudarik ez. Baina baita ere, gure baldarkeriak, taldeka eta bakarrik izen handiko guneen inguruan mugitzeko daukagun joera motzak.

Ekainaren 17an iritsi ginen hona (Neil eta Harrietekin nago oraindik) eta bihar abiatuko gara. Boliviara goaz Portezuelo Cajon izeneko mendi-pasabidean barrena. Hortik Eduardo Avaroa parke nazional ospetsura sartuko gara (Laguna Blanca, Laguna Verde, Laguna Colorada...). Boliviako altiplanoko bazter oso altu, apartatu eta ederra omen da hori eta duela 11 urte jakin nuen, aurreneko aldiz, haren berri. 2008an Hegoamerikara itzuli nintzenean bi helburu garbi neuzkan: Montevideora bueltatzea bata, eta bazter hau ezagutzea, bestea. Hala ere dudatan egon naiz atzo arte, joan ala ez. Arrazoiak? Tourrak eta jeepak etengabe abiatzen dira orain hara, bai hemendik, bai Boliviako Uyunitik. Toki urruna eta "basatia" zena modako bihurtu da. Lehen txirrindulari banaka batzuk baino ez ziren ausartzen estepa altu (4500-5000m) eta hotz horietan ibiltzera, orain denok joan nahi dugu hortik. Parkera sartzeko tarifa ere nabarmen igo dute orain dela gutxi.

Dena den, ez naiz Bolivian luzaroan geldituko. Iparralderaxeago Txilera berriro sartzea da nire asmoa, eta Atacamaco desertuari aukera bat (azkenean!) ematea. Santa Maria de Iquique ezagutu nahi dut, nitrato-meategien inguruan sortu ziren herriak -gaur abandonatuak asko- bisitatu. Santa Maria de Iquique: nerabe ginela aditu genuen izen hori aurreneko aldiz. Nire belaunaldiakoek jakingo dute agian zergatik.

Santa Maria de Iquique-tik Aricara (ipar-iparrean, Peruko muga ondoan) eta handik bai, La Paz aldera, Tambo Quemadoko mugatik (4660 m). Ustekaberik ez bada lau bat aste barru La Pazen egotea espero dut.

San Antonio de los Cobres (Argentina). 2010eko ekainak 9

The future is not some place we are going, but one we are creating. The paths are not to be found, but made. And the activity of making them changes both the maker and their destination. (John Schaar/Matt Pierle)


San antonio de los Cobres herri zarpail samarra da, ez munduko ez Argentinako politena, baina bai lasaia eta adiskidetsua. Jende ona da hemengoa. Argentinako ipar-mendebaldeko puna altu eta hotzean dago, Saltako probintzian. Etxe asko, edo gehienak, oso umilak dira, pezo hutsez egindakoak; biztanleak etnia andinokoak. Izan ere, Boliviarekin antz handiagoa dute inguru hauek Argentina zuri eta "europarrarekin" baino.

Herenegun iritsi ginen hona, Argentinako mendaterik altuena, eta kontinenteko altuenetakoa, igo ondoren: Abra el Acay (4859 edo 4970 m.). Igoera bikaina eta paraje bakarti eta -nire gusturako- eder-ederrak. 4000 metroko altueran kanpatu genuen -lehen bihurgunearen azpian, errekaren ondoan- eta biharamunean 13.5 kilometrotan egin genuen gailurrerainoko azken tartea, gogorrena. Nire urguiluaren alde zera esango dut, bizikleta gainean egin nuela bide guztia eta, baldintzak kontuan hartuta, aparteko nekerik gabe; nire Inglaterrako lagun gazteek (www.pikesonbikes.blogspot.com), ordea, oinez igo behar izan zuten hainbat zati. Haize handia zebilen eta geldialdi ugari egin genituen bidean: goizeko hamarrak hamar gutxitan abiatu eta ordu bi eta laurdenak arte ez ginen tontorrera heldu. Bidea asfaltatu gabea da baina ez txarra. Errekasto izoztu zenbait zeharkatu beharra dago urte garai honetan, beste oztoporik ez genuen aurkitu. Paisaia punakoa, zabala eta soila. Bikuina edo guanako talde handiak zebiltzan maldetan. Kolore arreak nagusi, tarteka horiska batzuk ere bai, hango belarrek jarritakoak. Egun guztian (igandea) auto bat ere ez zen igaro baina bai, ordea, hiru moto: aleman bat eta bi argentinar, eta hirurak, gu bezala, bertara dibertimenduagatik joandakoak.

Ez dira aldapak eta alturak beldurtzen nautenak, hotza baizik. Neguan gaude eta kanpatu egiten dugu gehienetan, beste aukerarik ez digute uzten ingur bakarti hauek. Egunak eguzkitsuak izaten dira baina gauak hotzak. Goizez, adibidez, zero azpiko 8 graduko tenperaturak izan ditugu azken egunotan (Neil arduratzen da neurketa horietaz). Denda barruan hiru bat gradu gorago, uste dut. Nire lo-zakua ona zen erosi nuenean baina 25 bat urte pasa dira harrezkero... Neil eta Harriet, nire kideak, askoz hobeto moldatzen dira arlo horretan (maiatzaren 22tik gabiltza elkarrekin Neil, Harriet eta hirurok. Tinogasta baino lehentxoago egin genuen topo. Ushuaiatik datoz eta ausartak dira, ez dira bide errazekin konformatzen. Bakarrik egotera ez dut uste nik bide hauek aukeratuko nituenik, ez Abra El Acay behintzat, hori zor diet. Izan ere, Agua Negra-ko esperientziak "hoztu" egin ninduen, zuhurtu).

Oso bizimodu "basatia" daramagu, hiririk ez dut oso aspaldian zapaldu, herrietara noizean behin baino ez gara sartzen. Argentina harribitxi bat da eta bere "ruta 40" ospetsua (5200 km guztira, http://es.wikipedia.org/wiki/Ruta_40 ) ikaragarri ederra, ametsa zikloturista batentzat. Uste dut aukera ona izan zela Atakamako desertuari muzin egin eta Argentinara ostera etortzea. Azken partea, Cafayatetik Cahi-ra eta Cachi-tik hona Calchaqui bailaretan barrena datorrena, aparta da.

Ez dira amaitu mendiak eta inguru urrunak eta gutxi zapalduak guretzat. Hemendik Txilera goaz Paso Sico izeneko mendi pasabidetik. Pasa den astean itxita zegoen elurragatik baina, atzo gendarmeek esan zigutenez, zabalik dago ostera. Haizea omen da problema, mendebaldetik jotzen du egunero indar handiz, eguerditik aurrera. 7-8 egunetarako jana eramango dugu. Eta, ondoren, Boliviara. San Pedro de Atacama-tik hara doan bidea ere ez omen da nolanahikoa, eder-ederra eta oso altua eta hotza (gauez) ere bai. Beroa eta epeltasuna La Paz-etik aurrera aurkituko ditut berriro (Inshala!), oihanera jotzeko asmoa baitut handik. Sorpresa atsegina izango dira, dudarik gabe.

Halaxe. Hotza gorabehera, ez daukat kexatzeko bat ere motiborik. La Paz-era iritsitakoan emango dizuet harako bidearen berri. Txiletik Argentinara igaro nintzeneko egunek ere (beste mendate altu bat, Paso de Agua Negra, 4780 m.) merezi lituzkete hitz batzuk, berezitxuak izan ziren-eta. Ea ba.

Segi ondo.

AGUA NEGRAKO MENDATEA

Ai, egaztia banintz, gaiñik-gain nenbilke!

Eric Savard lagun zaharrari agur esan eta apirilaren 28an abiatu nintzen Los Andes-etik, goiz eguzkitsu batean. Kostaldeko errepide nagusiari, "panamericana" delakoari, muzin egin eta barrualdeko bide lasaiak -asfaltatu gabeak askotan- hartu nituen, iparralderantz. Putaendo, Cabildo, Illapel, Cuesta del Espino, Combarbalà, Monte Patria, Ovalle, Samo Alto, Hurtado, Vicuña... mendiak eta inguru lasaiak -tarteka bakarti samarrak- atsegin badituzu horra hor ibilbide benetan eder bat. Santiagoko auzune dotoreek eta, oro har, hiriko giroak, beste mundu batekoak dirudite Txile baserritar eta umil honetatik ikusita.

Eskualde menditsuak dira aurrekoak, biztanle gutxikoak, isilak, kolore eta apaindurarik gabeak, lehorrak. Iparralderago dagoen basamortuaren eragina gero eta nabarmenagoa da. Indar eta edertasun handiko parajeak, guztiarekin ere. Bideak bailara batetik bestera jauzi egiten du etengabe, kaktusekin zipriztindutako maldetan gora eta behera eginez, aldian behin tunel estuak eta ilunak zeharkatuz, nekazari eta mehatzarien herritxoetara presarik gabe jeitsiz. Han, beheko ibarretan, soro emankorrak eta arboladiak dira nagusi. Udazkeneko kolore biziak eta ilun-arreak nahasten dira paisaian. Kontrastea ikusgarria da.

Batzuetan, Cuesta del Espinon bezala, guztiz paraje mortu eta bakartietan barneratzen da bide zaharra. Mehatzari banaka batzuen gordeleku diren mendi zoko hits haietan arboladiak oasiak dira eta zuhaitz horituen distirak begiak itsutzen ditu.
Gau batean, inguru hartan kanpatuta nengoela, euri hotsa aditu nuen dendaren sabaian. Biharamunean urrutiko gailurrak zurituta ikusi nituen. Hurbilagokoetan elur izpiek doi-doi estaltzen zuten arroka beltza.

Bi egun geroago Ovalle hirira iritsi nintzenean karabineroen koartelera jo nuen zuzenean (karabineroak Txileko polizia dira). Agua Negrako mendatea irekita ote zegoen jakin nahi nuen. Agua Negra (4780 m.) mendikatea -"la cordillera"- zeharkatu eta Txile eta Argentina lotzen dituen pasabide altuenetakoa da. Ederrenetakoa ere bai, entzuna nuenez. Horixe zen nire asmoa: Atacamako desertuari uko egin eta Argentinara handik sartzea; iparralderantz egingo nuen gero, mendikatetik asko urrundu gabe, eta Jujuy inguruan mendiak beste behin zeharkatu eta Txilera itzuliko nintzen. Baina justu samar nenbilen: elurrak maiatz inguruan ixten du urtero Agua Negra eta hurrengo udaberrira arte ez da zabaltzen.

Ovalle-ko karabineroen burua gizon berritsua zen eta Europa ezagutzen zuen. Luze jardun zuen nirekin hizketan nik espero nuen telefono deia egin baino lehen. "...tengo aqui un turista que quiere entrar a Argentina por Agua Negra... necesita saber cùal es el estado de la ruta... si... ¿mucho frio?... ¿pero no como para morirse, verdad?..." Telefonoa eskegi eta irribarretsu begiratu zidan: "El paso està habilitado. El ùnico problema son las bajas temperaturas. Pero se nota que vas bien equipado... vas a tener que sacar todos los goretex que llevas en esas bolsas..". Berak uste baino goretex gutxiago zegoen poltsa haietan. Dena den, haietxek ziren -hotza gorabehera- nik entzun nahi nituen hitzak. Eskerrak eman eta pozik irten nintzen polizia-etxetik.

Vicuña (600/700 m inguru) Agua Negra-ko mendatea igotzeko abiapuntutzat hartu daiteke. Neurriz herri ertaina da, izatez lasaia eta txukuna. Eraikin alturik ez dago eta etxe askok, edo gehienek, pezozko paretak dituzte, zuriberrituak. Hotelak eta kanpinak daude eta supermerkatu bat (1).

Hara sartu nintzen arratsalde eguzkitsuan supermerkatura hurbildu eta sei bat egunetarako erosketa egin nuen (1200 gramo espageti, sei lata sardina eta atun oliotan, berrehuna gramoko sei tomate poltsa, tipulak, kilo erdi olo, 400 gramo esne hauts, kilo erdi azukre, tea, kilo erdi ezti, kafea, intxaurrak, lau pakete gaileta). "Residencial La Elquina"ra abiatu nintzen ondoren, gelak ezezik kanpatzeko tokia ere eskaintzen baitute ostatu lasai hartan. Dutxa bero bat hartu, aspaldiko partez, eta mapak aurrean zabalduta kalkuluak atera nituen, beste behin ere: Vicuñatik Txileko aduanara 90 km inguru zeuden, asfaltatuak; aduanatik mendateko gailurrera beste horrenbeste, edo gutxixeago, asfaltogabeak. 180 km. guztira eta 4000 bat metroko igoera. Ustekaberik ez bazen lau egun beharko nituen mendatea igotzeko. Mendateko gailurretik Argentinako aduanara, eta lehen herrira, 90 km gehiago. Beste egun bat edo, ziurrago, bi. Eguraldi iragarpena ona zen, gutxienez lau egun bikain agintzen zituen biharamunetik hasita.


2010eko maiatzak 7, ostirala. Lehen kanpalekua: Vicuñatik 58 kmra

Goiz ederra atera du. Etxeko ogi egin berria erosi (bi kilo), Elqui ibaia zeharkatu eta 10ak inguruan hartu dut mugarako bidea.
Vicuñatik aurrera errepideak hainbat herritxo zeharkatzen ditu, mahastiekin landatutako ibar estu batetan sartu eta handik gora egiten hasi baino lehen. Herri horietako batean txarteltxo bat ikusi dut, halako batean, etxe baten aldamenean: "Se vende miel". Begiak hitz horietan korapilatuta geratu zaizkit, hankak pedaletan trabatuta. Duda eta protesta pixka bat egin dut (leporaino zamatuta zihoan bizikleta) baina laster amore eman diot nire barruko hartz gozozaleari. Atea jo eta kilo erdiko (beste) pote bat eskatu dut. Hura non kokatu asmatu ezinik nenbilela ezti saltzaileak, edadeko senar-emazte bikote bat, hurbildu zaizkit eta begira gelditu. Esan du gizonak:

- ¿Y va para Agua Negra? Los carabineros no le van a dejar pasar, va a ver. Hace mucho frio en la cordillera, se puede escarchar...
Esan du gero andreak:

- ¡Uy! ¡y asi de cargado! ¿llegarà?


Vicuñatik 58 kilometrora kanpatu dut, mahastiak eta Guanta (azken herria) pasa eta aurreraxeago, ur berdeko errekaren ondoan.


2010eko maiatzak 8, larunbata. Bigarren kanpalekua (2500 m.): Txileko aduana pasa eta 15 kmra. Guztira: 48 km.

Sakan edo bailara estuaren barrenetik doa errepide zabala aduanarantz. Bideak Ande mendiak bilatzen ditu malda lehorren arteko itxituran gero eta gehiago barruratuz. Tokia ederra da, bakartia eta soila, harrien artetik ernetzen diren zuhaixka eta sastraka bakanak dira hemengo apaingarri ia bakarra. Erreka beti ondoan, arsenikoak ematen dion kolore berdearekin.
Errepideak trafiko gutxi bideratzen du, autoen motor hotsa oso aldian behin baino ez du adituko handik dabilen txirrindulariak. Asfaltoak -itxura guztien arabera jarri berriak- korridore ilun, zabal eta sendo bat marrazten du haran txikiaren sabelean. Lur zelai ia guztiaz jabetzen da eta hala dirudi zenbaitetan, alboan duen ur berdeko erreka ere zokoratu egin dela eta aldameneko malda zaharrak atzeratu eta kuzkurtu, hari lekua eskaintzeko. Malda horietako batean, asfaltoa dagoen tokitik goraxeago, antzinako mandabide baten aztarnak ageri dira. Oraindik zutik daude, tarte askotan, hari eusteko jaso ziren harrizko hormak. Beste batzuetan denborak eta harritxintxar-jauziek lurperatuta utzi dute bide meharra. Hari begira-begira noa eta iraganaren arrasto hori Egiptoko piramideak baino ederragoa iruditzen zait, eta misteriotsuagoak bere sekretuak. Nork eraiki zuen? Zenbat denboran? Nor ziren urratsez urrats hemendik barneratzen zirenak? Nondik zetozen? Zer garraiatzen zuten? Oroitzen al da inor mundu hartaz ala asfaltoak eta berak dakarren abiada berriak hari hori ere eten dute? Bide zaharraren aldean zatarra begitantzen zait ni araman errepidea. Handiegia, harroegia, axolagabeegia. Badaezpadakoa.

Bailara estua da, tarte batzuetan errepidea eta erreka justu-justu pasatzen dira bertatik. Aldapa ez da oso handia. Txileko aduana (Junta del Toro du izena, 2120 m.) zabalero batean dago, bi errekaren gurutzean. Erreka berdea utzi eta ur garbiko baten ondotik joango naiz hemendik aurrera. Harritu egin naiz aduana handi eta berri hori ikusita, trafiko eta garrantzi gutxiko igarobidea baita Agua Negra. Pasaportean irteerako zigilua jarri eta hemendik aurrerako bideaz galdetu diot ofizialari: "El asfalto se acaba aqui. Unos cuatro o cinco vehículos en total estan cruzando cada día la frontera, en los dos sentidos. A 3100 m. de altura hay una laguna y un campamento de los trabajadores que mantienen la ruta" "¿Y después?", nik. "Después nada. Usted y los dioses. Tendrá que hablar con ellos si se aburre"

Menditarte estu bat aduanatik aurrera ere. Bide zaharraren arrastoa hemen da oraindik. Beste lekurik aurkitu ez eta pistaren ondo samarrean kanpatu dut, 2500 metroko altueran, hegoaldera begira. Zerua izar eta nire aurre-aurrean Hegoaldeko Gurutzea.


2010eko maiatzak 9, igandea. Hirugarren kanpalekua (3500 m.): LLano de Las Liebres. Guztira: 36 km.

Atzo aduanako ofizialak emandako informazioa ez zen zehatza. Ez, behintzat, langileen kanpamenduei dagokienez. Hona hemen gaurko bidearen deskripzioa, mugarri batzuk eta distantziak (gorabehera txikiak egon daitezke distantzietan eta alturetan):

Aduanatik 25 kmra: errepideko langileen lehen kanpamendua.
Aduanatik 31,5 kmra: "La Laguna" goi-aintziraren hasiera, 3100m. (bidea haren ertzetik doa, polita)
Aduanatik 37,5 kmra: "La Laguna" goi-aintziraren amaiera (hemendik aurrera bideak kolore iluneko erreka bati jarraitzen dio, goraka)
Aduanatik 42 kmra: "La Colorada" artzain txabolen hondakinak, 3200m. Mendi erreka garbia.
Aduanatik 45 kmra: artzain txabolen hondar gehiago. Ur garbia.
Aduanatik 50 kmra: "Llano de las liebres", 3500m. Zabalgune handia, langileen bigarren eta azken kanpamendua.

Mendi inguru ederrak, askotariko koloreak maldetan. Gero eta handiagoa da dena, gero eta basatiagoa. Langileen kanpamendutik gertu jarri dut denda. Gaua da baina goiko maldetan lanean segitzen dute makinek. Hemendik mugara 40 bat km daude eta mila metro baino gehixeagoko igoera. Bihar Argentinako aldean kanpatu nahi nuke.


2010eko maiatzak 10, astelehena. Laugarren kanpalekua (4300/4400m ). Guztira: 26 km.

Esnatu naizenean izotza zegoen ur botilen barruan.
Goizeko 9etan abiatu naiz, ohi baino lehenago, mendateko gailurrera arratsa baino lehen iristeko asmoarekin. Bidea kaskar samarra izan arren ondo aurreratu dut, astiro baina sendo. Nere inguruan harkaitzak, errekastoak, elurguneak, mendien handitasuna... 4000 metroko altueran artzain txabolen hondarrak daude, ura eta kanpaleku egokiak (azkenak gailurra baino lehen). Kera bat egin dut han eta zer edo zer jan. "Los Corrales" du izena paraje horrek (64,5 km aduanatik). Handik aurrera gauzak okertzen hasi dira, buruko mina izan da lehen seinalea. 4300 edo 4400 metroko altueran (ezin ziurtasunez jakin, altimetroaren orratza 4100ean trabatzen da, ez du hortik gora joan nahi) oso nekatuta nengoen. Gelditu eta ahalegin bat eginda pare bat intxaur jatea lortu dut. Buruko mina ezezik botatzeko gogoa ere banuen. Gailurrera iristeko 10 edo 12 kilometro faltako zirela kalkulatu dut. Aurrera egin nahi izan dut baina bizikleta gainera igo orduko konturatu naiz alferrik zela. Pedalei bi buelta eman eta oinak lurrean pausatu behar izan ditut berriro. Ezin metro bat gehiago egin, pot eginda nengoen, ahituta, hustuta. Hantxe jakin dut ez nintzela gailurrera iritsiko, gaua toki hartan pasa beharko nuela. Alturako gaitzak jota nengoen, "apunado".

Ingurura begiratu eta ikusi dudana ez zait askorik gustatu. Irtenbiderik gabeko haran txiki baten bukaeran nengoen, pistak 90 graduko bihurgune bat egin eta norabidea aldatzen duen tokian. Inguruan tontorrak eta harkaitz garaiak nituen, gertu samar. Toki ospela, inondik ere. Mendi zulo altu bat. Goiz zen, arratsaldeko 3ak inguru eta eguzkia, artean, goian zegoen, baina ez zuen iraungo haren beroak, beheraka zihoan eta laster gordeko zen tontor grisen atzetik. Bizikleta utzi eta oinez hasi naiz, batera eta bestera, kanpatzeko toki egoki baten baten bila. Harria eta elurguneak, han ez zen besterik. 30 minutu pasa ditut tokia aztertzen, gora eta behera, luzamendutan. Ez zidan bat ere pozik ematen han kanpatu beharrak, hori zen kontua. Azkenean, etsita, bazter bat aukeratu dut, bihurgunetik ez oso urrun. Lurra pixka bat berdindu eta hantxe jarri dut denda. Kanpalekua itzaletan zegoen ordurako, hozkailu bihurtzen hasita. Ura berotu eta kostata edan dut prestatu dudan tea. Arropa guztiak jantzita sartu naiz lo-zakura.

Etzanda eta gora begira: grisa, hotza eta tristea da dendaren oihaletan pausatzen den argi motela. Isiltasuna erabatekoa da. Glaziazioa aurrera doa, kanpoan eta barruan.
........................................................................................................................

Astiro doaz orduak aurrera... loak hartu, esnatu, loak hartu, esnatu... behin eta berriro. Esnaldietako mundua iluna eta hotza da. Kizkurtuta nago zakuaren barruan, belaunak altzoan bilduta. Burua ahotsez beteta daukat, Agua Negrako jainkoak hizketan hasi dira eta ez didate bakerik ematen:

- Larri ikusten zaitugu, lagun, gaixorik, makal, eroria... eta hotzak, pilota bat bezain kiribilduta zaude... A ze gauza txarra den hotza!! Zure zaku zahar horrek aspaldian eman zituen bere onenak, ez al zinen lehenago konturatu...? Dena den, larriagoa izan daiteke biharkoa. Daitekeena da ondoezik eta indarrik gabe esnatzea, ziurrena gure ustez. Zer egingo duzu orduan? Ez zara gauza izango gailurrera iristeko...

- Oinez eta bizikletari bultzaka igoko naiz. Hamar edo hamabi kilometro besterik ez dira...

- Inozoa!! Metro bat aurreratzeko gai ez zinen ordu batzuk lehenago! Bihar zure hanken gainean egoteko moduan baldin bazaude, gaitz erdi. Eta 60 kiloko zama arrastaka eraman nahi duzu? Aldapan gora? Txantxetan ari zara? Ala gu engainatu nahian?

- Autoren bat pasako da agian...

- Amore emango duzu orduan, burua makurtu. Noizbait gertatu behar zen, jakina...

- Ez, ez dut amore emango (amorruz)!! Aurrera ezin badut, bizikleta gainera igo eta Vicuñara bueltatuko naiz. Eta Txilen barrena jarraituko dut San Pedro de Atacamaraino.

- Aukera bat da, bai, metroz metro eta egunez egun hain astiro irabazitakoa galtzea... noiz eta orain, gailurretik hain gertu zaudela...

Isiltasuna. Ez luzaroan.

- Maiatzean gaude lagun, eta maiatzean, zuk ondo dakizunez, elurrak urtero zuritzen ditu goi hauek. Eguraldi onak ez du luze iraungo. Daitekeena da bihar zuk espero duzun zeru garbiaren ordez laino grisekin zabaltzea eguna. Beharbada laino horiek bidean dira dagoeneko, beharbada elurra mara-mara hasiko du laster... Karabineroek honezkero beste aldean zaudela pentsatuko dute... inor ez da zure bila etorriko. Zure egoera delikatu samarra izan liteke hemendik gutxira, larria ere esango genuke guk...

Dardarizo batek hartu dit bizkarrezurra. Areago kuzkurtu naiz zaku barruan.

- Motxila txikia prestatu eta behera abiatuko naiz oinez. Langileen kanpamendua 26 kilometrora dago, han aurkituko dut aterpea...

- Iritsiko zinateke? Zauden moduan egonda? 26 kilometro... zenbat ordu beharko zenituzke?...sei, zazpi, zortzi? Gainera elurrak denbora gutxi behar du bideak ixteko. Kanpamendura iristea lortzen baduzu ere zure bidaiarenak egingo du, bizikleta eta daukazun guztia galduko duzu... akabo zure ibilerak!

- Zoazte pikutara!

Beste isilune labur bat.

- Badakizu, lagun, non zauden, ezta? Txilen, bai. Eta badakizu Txileko lurra... oinarri ahulekoa dela, ikaratia... Eta dardarka hasten bada gau honetan bertan? Eta aldemeneko harkaitz puska hori gainera erortzen bazaizu...?

- Erotu al zarete?! Ez zarete kapaz izango!

2010eko maiatzak 11, asteartea. Boskarren kanpamendua (Argentinako aldean, 3100 m.). Guztira: 64 km.

Etenik gabe zirikatu naute Agua Negrako jaungoikoek, esnaldi luzeetan bere isekak eta mehatxuak behin eta berriro entzunaraziz. Goizeko zazpiak inguruan tonu grisaxka bat hartzen hasi da nire inguruko iluntasun beltza eta egunsentiaren lehen zantzu horrek biziki poztu nau. Kremailerak ireki eta burua kanpora aterata zerua aztertu dut: ilun zegoen artean baina lainorik ez zen ageri, argitasun apurra aski zen horretaz ohartzeko. Itxuraz beste egun eder bat ekarri behar zuen, elurrik ez zuen berehalakoan egingo. Dendako atarian utzitako ur-botilak ikutu ditut: guztiz izoztuta zeuden, harria bezain gogor. Dena jasotzen hasi naiz. Elurra urtu eta kafesnea prestatu dut. Gaileta batzuk ere jan ditut. Buruko mina han zegoen artean baina arinduta, dexente baretuta. Denda jasotzera nindoala tabako-paketea, aurreko arratsaldean bazter batean nahiezik utzitakoa, ikusi dut, eta erretzeko gogoa egin zait. Ez dut erre baina seinale ona iruditu zait, gorputza bere onera zetorren apurka-apurka. Abiatu baino lehen bizikleta-poltsetako gako bat apurtu da eta hura aldatzen denbora puska bat eman dut. Hamarrak inguruan ekin diot aldapari. Eguzkia ordurako gora zegoen, harkaitzen gainetik bere bidea eginez. Goxoa zen bere izpien beroa eta goxoa bere argia: gaueko larritasunak funtsik gabeko amesgaizto bat zirudien orain.

Txarra da bidea, dena zulo, koxka, harritxintxar, harri koskor... Zertan ari ote dira beheko langileak? Hankak ez daude bere onenean baina nik espero baino hobeto ari dira, hala ere. Barraskiloen modura noa, astiro baina etenik gabe, diren eta ez diren laino guztien azpitik eta oztopo guztien gainetik, aldarte nahiko onean. Kanpalekutik 3 kilometrora bideak bira handi bat egin du ezkerretara eta beste haran batean sartu da. Mendatearen amaiera ikusi dut orduan nire aurrean, mendi-lepo polit bat, ez hain urruti, ez hain gora. Hantxe jakin dut, ziurtasunez jakin, Agua Negrako jaungoikoek ez zidatela pasabidea ukatuko. Ez ziren nonbait hain gaiztoak, adar jotzaileak eta bihurriak bai, ederki jostatu ziren nire beldurrekin aurreko gauean...! " Sobera larritzen zara, lagun, mamuei erraz irekitzen diezu atea...", holako zerbait esango lidakete orain, barretxo batez. Bai, bart ez nintzen bat ere ausart, bipil eta zangar sentitu (halaxe esaten dit Arbuluko saxojoleak, "txirrindulari txit ausart, bipil eta zangarra" naizela); txirrindulari txit beldurti, kezkati eta arranguratsua bai, ordea.

"Penitente" (izotzezko irudiak) batzuen aldamenetik pasa naiz. Izotz eta elur gune txikiak daude orain bidean. Haize pixka bat dabil, mendebaldekoa, nire aldekoa. Kanpalekutik 8.5 kilometrora (84 inguru aduanatik) Agua Negrako mendatearen gailurrera iritsi naiz. Goizeko hamaika eta erdiak dira. Nire aurrean, bidearen alde batetik bestera bi zutabe gainean jarrita, metalezko kartel handi bat dago. Bertan idatzita: "Paso de Agua Negra. Lìmite Internacional. 4780 m.s.n.m." Aurrera egin eta Tour-eko irabazleek sekula sentitu ez duten pozarekin pasa naiz pankarta horren azpitik eta muga zeharkatu. Argentinan nago.

( Agua Negra zabalagoa eta sakonagoa da Argentinako aldean, eder-ederra. Harritxintxarrezko mendi maldak eskergak dira eta bailara sakon eta bakarti bat taxutzen dute. Goi haietan erraz sentitu zintezke hegazti. Baina ikusgarriena malda biluzi horien hamaika koloreak dira. Akuarela baten barruan zaudela pentsarazten dizute. Alde hartako jainkoak margolari finak dira, inondik ere. Artista bikainak.
Gailurretik 21 edo 22 kilometrora "Quebrada de San Lorenzo" izeneko parajea dago (kanpaleku egokiak, 4100m.). Han dagoen kartel handi batek zera dio: "Proyecto Tunel Agua Negra". Txileko kanpamendu eta langileen lanek beharbada helburu hori zuten, tunela, eta ez bidearen mantentzea. Quebrada de San Lorenzotik aurrera lanean ari dira argentinarrak ere, haraino doan errepidea zabaltzen eta zuzentzen. Tunel hori noizbait burutzen bada inguru hauek autoz eta, batez ere, kamioiz beteko dira. Agua Negrako lasaitasuna eta xarma galduko dira. Baita, agian, gailurrera doan bidea ere.

Elurrak maiatzaren 14an itxi zuen Agua Negra, nik mendatea igaro eta handik 3 egunera. Hotzaldiak eta ekaitzak goitik behera zuritu zuten mendikatea eta elur-kota oso beheraino ekarri. Egun haietan begiratu nuen Agua Negra aldera azkeneko aldiz eta hango jaungoikoak isilik eta neguko loan sartuta imajinatu nituen. Ziurrenera neu izan nintzen, txirrindularien artean, aurten eduki duten azken solaskidea.

Agua Negrako mendien eta han bizi diren jaungoikoen hurbiltasuna pribilegio bat izan zen, azken batean. Itzulbiderik ez dago eta ez dut uste topo egiteko aukerarik berriro izango dugunik. Gogoan gordeko ditut aurrerantzean, bizi daitezela hor ere.
..................................................................................


(1) Vicuña herri umila da baina ez nolanahikoa. Baditu inguruetan hain arruntak ez diren atrakzioak. Adibidez, izarren salda urdinetik edatea gustatzen bazaizu toki ezin aproposagoan zaude: zeruak oso garbiak dira eta behatoki astronomiko garrantzitsuak daude gertu. Bisitariak onartzen dituzte gainera. Urrutiko zeruak ezezik hurbilekoak ere maite badituzu, nahiago baduzu zeure barruko kontelazioetan murgildu eta han gordetzen diren sekretuetatik edan... ongi etorri, Vicuñako indar kosmikoek lagunduko dizute horretan ere; edo hala diote, behintzat, inguruotan kokatu omen diren New Age-eko talde eta jarraitzaileek. Eta ez batak ez besteak asetzen ez bazaituzte, zure gustuko edariak beste klase batekoak badira, ez etsi, aukerako tokian zaude berriro ere. Pisco pattar ospetsuaren munduko produkziogune garrantzitsuena kilometro gutxitara daukazu. Piscoa, hutsa edo "pico sour" eran hartuta, edari zoragarria da! (aspaldiko auzia dute Peruk eta Txilek pattar honen jatorria dela-eta)