Uyuni (Bolivia). 2010eko uztailak 11

San Pedro de Atacama (Txile) - Uyuni (Bolivia): 10 gau, 11 egun, 460 km. Ibilbidea: San Pedro de Atacama - Laguna Blanca- Laguna/Salar Chalviri (Polques) -Laguna Colrada - Laguna Coloradako ipar ertza - Sulor - Capina (mehategia)- Villamar (herria, txikia, polita) - Alota (herria) - Uyuni (herri handia).

Zeru altuan zegoen jaunak
egina zuen mundua
sei egunetan izerdi patsez
moldatu eta ondua
zazpigarrenez deskantsatzia
atera zuen kontua
izadiaren igeltserua
etzen batere tontua.

Xabier Lete


"Erretxin samarra izaten zara batzuetan baina purrustadak purrustada eta zalantzak zalantza, merezi zuen Eduardo Avaroara etortzea, merezi zuen bide hauek aukeratzea". Hori, edo antzeko zerbait, pentsatzen nuen pasa den ekainaren 27an, Laguna Blanca eta Laguna Chalviri bitartean dagoen 4700 metroko mendatearen gailurrean. Aho zabalik nengoen eta ez bakarrik aire faltagatik. Eta poz-pozik ere bai. Alde batetik, egun hartako nire gailurtxoa jo izanak ematen zidan poza sentitzen nuen ( gainera ez zen gailur hura nolanahikoa izan, ahalegin handia eskatu zidan, batez ere haize bortitzari luzaroan gogor egin behar izan niolako); bestetik miretsita nengoen begietan neukan ikuspegiagatik. Munduak berria, ikutu gabea, ematen zuen gain hartatik. Ederra zen, izan ere.
.......................................................................................

Ekainaren 24ko goizean abiatu ginen San Pedro de Atacamatik Neil, Harriet eta hirurok. Argentinako mugarantz doan errepide asfaltatua (Jama) hartu eta arratsa baino lehentxoago kanpatu genuen, Licancabur sumendi bikainaren azpian, 4140 metroko altueran. 1700 bat metro igo genituen egun hartan eta ez ziren denak, egia esan, samur-samurrak izan, aldapak %eko 8tik 10era bitarteko portzentaiak dituelako tarte luzeetan. Biharamunean ere goiz ekin genion aldapari eta 4650 metro inguruan bide nagusia utzi eta ezker hartu genuen Boliviako mugarantz, Juriques sumendia -Licancaburen anaia "itsusia"- inguratzen duen lurrezko pista batetik. Aldapan behera 5 kilometro egin ondoren Boliviako emigraziora iritsi ginen: langa bat eta txabola baten itxura zuen etxetxo soil bat ordeka mortuaren erdian; kanpoan Boliviako bandera txiki bat, haizeak astintzen zuena, eta llama banaka batzuk; urrutiago mendi eta muino marroiak, ilunak, mortuak haiek ere, bat ere zuhaitz eta landarerik gabeak. Ez zen inor ageri. Soinu bakarra haizearena zen. Atea pare bat aldiz jo eta bi ofizialek, bi gizon gaztek, ireki ziguten. Gizabide osoz hartu gintuztez, serio eta profesional (txiletarrak ematen zuten ia). Gure pasaporteetan zigilu berriak jarri eta minutu gutxitan egin beharreko guztiak burututa zeuden. Kanpora ostera atera eta aurrera jo genuen, aldapa behera txikian berriro ere. Laster bidearen ezkerrean zegoen txartel zahar batek Eduardo Avaroa parke nazionalera sartzen ari ginela eman zigun aditzera. Laguna Blanca berehala azaldu zitzaigun, aurrean, sakonune batean: txundituta nengoen, egiatan txuri-txuria zen, ura barik esnea edo gatza balu bezala.
.........................................................................................

"Hoy o mañana va a nevar, lleva ya dias queriendo nevar, estas nubes y este viento...". Gaur goizean Maximak bota dituen -guk aditu dizkiogun- lehen hitzak izan dira. Maxima Laguna Blancaren aurre-aurrean dagoen aterpeko arduradun andrea da (Colque aterpea). Geu gara haren bezero bakarrak. Aintzira -Laguna Blanca (4350 m.)- erdi izoztuta dago eta hemendik, bertatik bertara ikusita, bi kolore antzematen zaizkio: zuria eta berde argi bat. Haizea: uluka dabil kanpoan, gau eta egun. Ez genuen hori espero, mendebaldeko edo ipar-mendebaldeko haize zakar hori ustekabeko oztopoa izan daiteke gure bidean. Hodeiak ez zaizkit hain beldurgarriak iruditzen. Kanpoan hotz da baina eguzkiak bete-betean jotzen du aterpeko kristalera luzean eta haren atzean gu goxo-goxo gaude, negutegi batean bezala. Gauez, egurrezko estufaren arrimuan, Maximak harro esaten digu alaba bat daukala Santa Cruzen eta odontologia ikasketak egiten ari dela, laster bukatuko dituela. Maxima Orurokoa da, andre umila, hemengo enplegatu bat. Gogor egin du lan azken 8 urtean ikasketa horiek ordaintzeko. Beharko du bere alabaren laguntza, pentsatu dut, hortz askotxo falta zaizkio-eta.
.....................................................................................................

Atzo Laguna Blancari bira eman nion (19 bat km.) eta Laguna Verderen aldamenetik ere (arsenikoak ematen omen dio kolore hori) igaro nintzen. Gaur, ekainak 27, Maximari, eta Neil eta Harrieti, agur esan eta goiz atera naiz aterpetik, Laguna Chalviri-ra iristeko asmoarekin. Neil eta Harrietek Licancaburrera igo nahi dute eta bi egun oso beharko dituzte, gutxienez, horretarako, horregatik bereizi gara. Baina ziur asko topo egingo dugu berriro aurrerago. Aintziraren eskumaldetik abiatu naiz eta erraz egin ditut hasierako kilometroak. 9ak inguruan, ordea, haize bortitz-bortitza atera du, aurpegikoa, eta hortik aurrera dena izan da nekea eta borroka. Bidea ere ez zen ona, hondarsua eta uhindua maiz samar ("calamina" edo "serrucho" esaten diete hemen uhin horiei). Astiro-astiro egin dut aurrera, burumakur, ahaleginean, haizearen orroa belarrietan. Besterik entzun gabe, besterik sentitu gabe, hots amorratu horrek dena betetzen zuen, kanpoko eta barruko zirrikitu guztiez jabetua zirudien. Aldian behin, turisten landroverrak nire ondotik igarotzen ziren hondarra eta hautsa zurrunbiloka harrotuz. Hutsik zihoan kamioneta bat gelditu zait, halako batean, ondoan, eta keinuz igotzeko esan dit. Eskerrak eman dizkiot gidariari -ezezkoarekin batera- eta aurrera jarraitu du. Baina une horretan amore emateko zorian egon naiz, Txilera bueltatzeko zorian. Gelditu eta atzera begira jarri naiz: "Hemendik ezin badut, lur hauek ez banaute nahi, San Pedro de Atacamara itzuliko naiz eta handik Iquiquera joko dut, lehen pentsatu bezala. Haize hau bizkarrean dudala ziztuan iritsiko naiz Jamako errepidera. Gaur bertan San Pedron egon ninteke bueltan", horixe pentsatu dut ahituta, purrust batean. Bai, hortxe-hortxe egon naiz, Eduardo Avaroari agur esateko hari-harian, benetan tentatuta. Haizeagatik eta nekeagatik jakina, baina bai halaber parke nazional ospetsuari, artean, errezelo apur batekin begiratzen niolako. Baina atzera egitea ez da sekula samurra izaten, ezta haizea alde edukita ere. Zirt edo zart egin beharreko horretan beste ahots batek irabazi du, azkenean, lehia: "eutsi, ez etsi, segi aurrera!" zioenak. Eta aurrera segitu dut, bizikleta gainean ahal bezala batzuetan, oinez eta bultzaka gehiagotan, haizearen amorruari neure amorruarekin gogor eginez. Gisa horretan 7, 8 edo 10 km egin ondoren bideak bira handi bat egin du eskumarantz eta haizea alboan eta atzean jarri zait. Hantxe hasi da mendateko igoera eta aurrerantzean dena errezagoa izan da. 5 edo 6 km geroago gailurrean nintzen, lepo zabal batean (Laguna Blancatik 22.5 km). Han goian haizeak ahulago jotzen zuen eta gelditu eta ingurura lasaitasunez begiratzeko aukera izan dut, egun hartan lehenengo aldiz. Aho zabalik nengoen eta ez bakarrik aire faltagatik...

Eta otu zait "izadiaren igeltseruak" (aspaldiko kanta bat bueltaka hasi zait buruan une horretan, halabeharrez) material eta kolore gutxi batzuekin artelan ederra egina zuela bazter hartan. Materialak: mendi eta muino borobilduak, harria, hondarra, belar ziztrin batzuk, elur pixka bat. Koloreak: marroiak, laranjak, gorriztak, txuri-berdeak (urrutiko gailur batean) eta, jakina, zeruko urdin garbia. Mundu mineral eta huts hartan ez zen besterik eta ez zen besterik ere behar, bikaina zen bere horretan. Mundu honetakoa ez den zerbait daukate Boliviako lur altu eta bakartu haiek, mundu honetan hain arrunta ez den zerbait bai, behintzat. "Hasierako mundua, akaso, honelakoxea izan zen, jatorrizko mundu aratz gizakirik gabeko hura...", bururatu zait, "...gero Adan eta Eva etorri omen ziren eta oso ilunak diren arrazoiengatik Bilbora herbesteratu behar izan zuten. Eta geroztik denok gara bilbotar eta errari gabiltza, bidez-bide eta gainez gain, hasierako istant zoriontsu haiek nolabait berritu nahirik, perfekziozko obra hura gogoan dugula oraindik..."

Landrover bat pasa da ziztuan nire ondotik, hondarra eta hautsa harrotuz. Eta artean haize pixka bat zebilenez, eta ni bidearen okerreko aldean nengoenez, laino zikinak goitik behera bildu nau. Paradisua zirriborratu zait, gogoeta mistikoek beste arruntago -eta zakarrago- batzuei egin diete leku eta ni ostera Bilbora bihurtu naiz. Bai, ezin patu horri luzaroan ihes egin, onerako eta txarrerako bilbotar peto-petoak gara, munduko mendirik altuenetara igotzen gara bizia arriskatuz, eta gero zaborra maldetan utzita bueltatzen gara etxera. Autoa urrutian da jadanik, presaka doa, hauts zurrunbiloa besterik ez dut ikusten honezkero. Egitaraua bete beharko du eta daitekeena da atzeratuta ibiltzea. Hiruzpalau eguneko bidaia egiten dute turisten auto horiek, zirkuitu zabal bat San Pedrotik edo Uyunitik abiatuta. Zenbat kilometro bide kaskar hauetan barrena? Mila? Mila baino gutxixeago? Mila baino askoz gehiago? Horrelako zenbat igarotzen dira egunero hemendik? 20, 30, 40? Non gelditzen dira? Zenbat denbora ematen dute toki horietan? Egitarauak zehazten ditu, nonbait, gorabehera horiek. Zer ikusten dute kristal eta metalezko kutxaren barrutik? Irudi iheskorrak baino beste zerbait? Haizerik gabe, nekerik gabe, norberaren autonomia besteren esku utzita, esan al daiteke hemen egon direla? Agian bai. Sentsibilitatea ez du bizikleta batek berez ematen eta sentsibilitatea daukanari ez diote dohai hori auto eta abiadura pixka batek zapuztuko. Baina nago zailagoa dela, askoz zailagoa, mundura modu horretan hurbiltzea. Eta, bestalde, ez al dabil gure artean -bizikletaz gabiltzanon artean ere bai- oso zabalduta halako tema bat, halako uste bat, nahi dugun tokira kosta ahala kosta iristeko eskubidea daukagula esaten diguna?

Denak ez dabiltza hain presaka. Duela minutu gutxi, aldapan gora honuntza nentorrela, landrover horietako bat nire ondoan gelditu da. Lehiatila jaitsi eta gidariak zer-edo-zer behar ote nuen galdetu dit. Boliviarra zen, jatorra, irribarre egiten zuen zabal. Hizketalditxo bat egin dugu minutu pare batez. Bitartean atzeko bidaiarien argazki makinak sumatu ditut nigana zuzenduta. Atsegina izan da gidariaren jarrera, lagunkoia. Estimatzen ditut bera bezalakoak.

Gehienetan oso jende gaztea izaten da jeep horietan dabilena, Europakoa, Iparamerikakoa, Australiakoa... inglesa da haien arteko hizkuntza nagusia (ez bakarra). Gaur hemen daude eta agian bi aste barru beste tour bat egiten egongo dira Boliviako edo Hegoamerikako beste toki batean. Eta datorren urtean beste antzeko bat egingo dute munduko beste kontinente batean. Neil eta Harriet ere halatsu ibili ziren urte askotan. Duela 8 urte hemen izan ziren, jeep horietako batean, eta uste dut Eduardo Avaroak ez ziela aparteko zirrararik egin. Daitekeena da orain diferente izatea. Mundu aberatsaren seme-alabak dira. Bidaiatzea dibertsiorako eta sozializaziorako bitartekoa da. Kontsumo-gizartean bidaia ez da salbuespena, beste kontsumogai bat da. Zer gogoratuko dute hemendik urte batzuetara Boliviaz? Ze marka utziko die munduak, alderik alde ibiltzen duten mundu horrek? Ze marka utziko digu gu guztioi?

Rolando Coria medikuarekin gogoratu naiz bat-batean. Rolando Ivana Coriaren aita da, aspaldiko urteotan munduan zehar bizikletaz dabilen neska argentinarraren aita, alegia. Ni Ivanarekin ez naiz aurrez-aurre sekula izan, baina haren -eta interneten- bitartez Rolando ezagutu nuen eta hiru egun benetan atsegin pasa nituen bere etxean, orain bi hilabete. Rolando herri txiki eta lasai batean bizi da, Ande mendien oinean. Izan ere, Agua Negrako mendatea zeharkatu eta huraxe izan zen Argentinako aldean topatu nuen lehen herria. Rodeo du izena. Ikaragarri gustatu zitzaidan inguru hura, gainera udazken beteko giroa zegoen egun haietan. Iluna, ia beltza da lur zabal eta bakarti hura, baina urrutiko gailurretan elurraren zuria ageri zen eta gertuago, han-hemenkako zuhaiztietan, osto horituek urrearen distira zuten. Koloreon kontrastea bortitza zen, bikaina. Uste dut lehenago ere esan dudala beste nonbait baina berriro esango dut badaezpada ere: Argentina eta bere jendea harribitxi bat dira eta Argentina goitik behera zeharkatzen duen Ruta 40 famatua ametsa zikloturista batentzat.
Rolando bakarrik bizi da eta sukaldari ona da. Gau batean, oilaskoa garagardo saltsan afaltzen ari ginela, bere alabaren historia kontatu zidan pixka bat. Ivana haur-psikologian lizentziatu zen eta arlo horretan lan egin zuen hainbat urtez. Gogoko zuen lanbidea baina nahi, desio baten tiradizo bortitza ere sentitzen zuen: arima ibiltaria zen, nonbait, berea, eta munduak dei egiten zion. Eta dei horri forma zehatz bat ematea erabaki zuen noizbait: munduari itzulia emango zion bizikletaz. Urte batzuk joan dira harrezkeroztik eta hor barrena dabil oraindik, bidez-bide (www.elmundoenbici.biketravellers.com ). Tibeten zebilela, Everest menditik gertu, Harry ezagutu zuen. Harry holandarra da eta hiru aldiz zapaldu du Everesteko gailurra. Eta ez beti plazer hutsez. Bezeroak eramaten zituen bertara. Hain zuzen ere, topo egin zutenean horretan ari zen, lanean. Orain ez. Ivana ezagutuz gero mendia utzi du. Orain berarekin dabil bizikletaz.
Rolandok Harryk idatzitako liburu bat erakutsi dit, bere Everesteko esperientziak narratzen omen dira bertan. Zoritxarrez holandesez dago idatzita (hitzaurrea izan ezik, inglesez) eta, beraz, jai daukat nik. Baina argazkiak arretaz aztertu ditut eta mapak ere bai. Aurkitu ditut, mapa horietan, nik 2002. urtean ibilitako bideak, herriak, 5000 metroko goi-mendateak.
Oso pertsonaia interesgarriak iruditzen zaizkit hirurak, Rolando, Ivana eta Harry. Eta bezeroak? Zeintzuk ote dira Everestera diru truke -diru askoren truke, noski- igo nahi duten lagun horiek, gailur hura kosta ahala kosta zapaltzeko prest daudenak?
Rolando eta Ivana Coria etorri zaizkit gogora, ustekabean. Inoiz Rodeotik bizikletaz pasatzen bazara galdetu hospitalean Rolando Coria mediku pediatragatik. Ondo hartuko zaitu.

Laguna Chalviri (Polques izenarekin ere azaltzen da mapetan) aintzira eta gatz-lautada da, biak batera. Ura eta ur putzuak gatzaren zuriarekin nahasten dira. Toki ederra, inondik ere. Zoko batean, muino batzuen babesean, etxe berri samar bat dago "comedor" esaten diotena. Landrover ia guztiek kera bat egiten dute hor, eta ez bakarrik otorduetan: etxearen aurrean, aintziraren ertzean, ur beroak daude, ur beroko putzu edo igerileku txiki bat. Bainu bat hartu dut bertan ilundu baino lehen. Gero afaltzera abiatu naiz. Gelditu ninteke bertan gaua pasatzera, ez dago arazorik, hori esan didate jantokiaz arduratzen diren senar-emazteek. Aholku bat ere eman didate: "Bihar oso goiz abiatzea komeni zaizu, argitu orduko. Haizea lasaiago dabil-eta ordu horietan". Quetena Grandekoak dira biak(Quetena Grande Eta Quetena Chico herriak arduratzen dira parkearen kudeaketaz). Andrea, hemengo gehienak bezala, altiplanoko emakumeen eran jantzita doa: kapela buruan, ile korda luzeak bizkarretik behera zintzilik, gona zabala ("pollera"). Esan didatenez jantokia orain dela sei urte eraiki zuten eta komunala da, Quetena Grandeko herria da jabea eta txandaka etortzen dira bertakoak lanera.

Egun luzea, betea eta zaratatsua ere (haizeagatik) izan da gaurkoa. Baina orain, ilundu ostean, altiplanoa isilik dago. Landroverretako jendea beste nonbaitera joan da lotara, haizea baretuxe dago. Gu hirurok beste inor ez dabil Laguna Chalviriko inguruotan. Nire gelako leihotik ilargi beteari so egiten diot. Aintziraren gain-gainean dago eta haren argia ur eta gatz putzuetan islatzen da. Distira txuriak eta itzalak Boliviako gauean. Bilbotik hain urrun...
...................................................................................................................
Borax-ezko Ilargia

Capina (meatzarien kanpamendua. Ekainak 30)

Eraikin multzo bat, txikiak denak, umilak, soilak, lurraren kolore gris bera hormetan dutenak, horixe da Capina, Boliviako goi-ordeka lehor eta hotzean, 4400 metro inguruko altueran dagoen meatzarien kanpamendua. Hiru edo lau kilometro haruntzago, Villamar herriko norabidean, Capinako gatz-lautada dago eta hara abiatzen dira goizero, boraxa ateratzera, hemen bizi eta lan egiten duten berrogei bat meatzariak. Pikotxekin abiatu ere haietako asko, "meatzaritza tradizionala" da-eta hemengoa. Boraxa Txileko muga ondoan dagoen Apachetako instalazioetara eramango dute gero kamioietan, eta han azido boriko bihurtu ondoren Txileko portuetara, esportatua izateko.

Hondarrezko bide batetik iritsi naiz Capinara, ilundu baino ordu eta erdi lehenago. Eguteran katu bat bezain goxo eta geldi dagoen gizona ez da asko harritu -ez mugitu- ni ikustean. "Si, puedes quedarte aqui a pasar la noche, pero estamos completos, no hay ninguna habitaciòn libre, los ùnicos lugares que te puedo ofrecer son las duchas o el comedor. Si quieres puedes cenar y desayunar con nosotros tambièn". Eskerrak eman dizkiot eta otorduak ordainduko ditudala esan. "No, no...no te preocupes por eso", eta horman bermatu da berriro, aurpegia arratsaldeko eguzki aldera jiratuta, begiak erdi itxita, minutu pare bat lehenago zeukan jarrera berean.

Eguzkia sartu baino minutu batzuk lehenago, 6ak aldean, hasi dira langileak iristen. Gazteak gehienak baina baita adinean aurrera doazen banaka batzuk ere. Txanoak buruan, arropa lodi eta maiztuak soinean, azal iluneko begitarteak eta eskuak bakarrik agerian. Euren gelatxoetara abiatu dira lehendabizi eta jangelara gero, edari bero bat eta ogia banatzen baitute sukaldariek ordu honetan. Afaria (barazki salda bat) geroxeago etorriko da, zazpi eta erdietan.

Jangelan mahai eta aulkiek hartzen dute toki gehiena. Eskola bateko ikasgela tradizional batean bezala daude antolatuta: lerroz-lerro eta alde batera begira denak. Arbelaren ordez, armairu baten gainean jarrita denok ondo ikusteko moduan, telebista bat dago. 9ak arte egongo da piztuta, ordu horretan itzaltzen direlako argindarra sortzen duten motorrak. Telebistaren atzean billar eta futbolin mahai bana daude.
Jangelara sartu, elkar agurtu eta sukaldeko leihatilara hurbiltzen dira meatzariak. Ogia eta edari ilun beroa hartu eta mahaietan esertzen dira gero. Hizketalditxoak aditzen dira han eta hemen, zurrumurruak... zaratarik, ordea, ez. Giroa, oro har, isila da. Meatzari bat baino gehiago nigana hurbildu da. Nahi eta nahi ez, etorri berria -kanpotarra, gainera- semoforo gorri bat baino gehiago nabarmentzen da toki honetan, nahiz eta bera ere mahai baten aurrean eserita egon, isilik eta katilu beroa eskuetan duela, gelako beste bat izan nahiko balu bezala. Ezin dena, garbi dago. Bizikleta, gainera -zalantzarik egon ez dadin- kalean da, guztien begi bistan. Meatzariak nire ondoan eseri eta tea eta ogia eskaintze dizkidate lehendabizi. Gero galderen txanda dator: nondik natorren, nongoa naizen, ez ote naizen nekatzen hain bide luzea eginda, zergatik nabilen horrela, zer irabazten dudan, ikerketaren bat egiten ari ote naizen... gai horien inguruan egiten du aurrera hizpideak. Jakinmina ase eta nire solaskideak gizalegez despeditzen dira. Ez da jende izua edo lar lotsatia baino behar baino gehiago ere ez dute luzatuko jarduna. Batek jakin nahi du ea egia den Espainia jendez gainezka dagoela eta beste inor ez dela honezkero sartzen. Beste batek esan dit alaba Bartzelonan daukala, pedagogia ikastera joan zela orain hamaika hilabete beka batekin eta lau egun barru Boliviara bueltatuko dela. Joan nahi luke La Paz-era ongi etorria ematera baina oraindik ez daki horretarako baimena lortuko duen. Bartzelona oso polita da, ikusi ditu alabak internetez bidalitako argazkiak. Asko harritu da nik hiri hura ezagutzen ez dudala aditu duenean.

Ni ere saiatu naiz neure jakinmina asetzen. Meatzariak herri askotakoak dira baina gehienak Potosi departamentukoak (departamentu horretan dago Capina). Txandaka egiten dute lan, 28 egun pasatzen dute hemen eta 14 etxean. Meategia pribatua da, jabeak Belgikakoak dira. Jakin nahi nuke zenbat irabazten duten baina ez naiz hori galdetzera ausartu. Badakit, lehengoan esan zidaten hori, Boliviako maisu-maistra baten hileko soldata 1200-1800 bolivianokoa dela (138- 208 euro).

Dutxen gela aukeratu dut lo egiteko. Txikia da, hiru dutxa ditu eta bi konketa. Ur beroa naturala da, iturri batetik dator. "Eta komuna? non dago?", galdetu dut. "Panpa zabala, horra hor gure komuna!", horixe adierazi dit langileetako batek. Capinako komuneko sapaia infinitua da eta milaka izarren distirarekin dago apainduta; oso toki ederra da. Hotza ere bai, ikaragarri hotza. Noraino jaitsiko dira gaur tenperaturak? Zero azpiko 15 graduraino? 20raino? Haizea behintzat baretu du, lehen aldiz egun askotan... Komunetik bueltan, zabaldu esterila porlanezko zoruan eta ditudan arropa guztiak jantzita sartu naiz lo-zakura (bi galtza pare, bi kamiseta, alpaka ilezko jertsei bat, bi forro polar, xira, txanoa, Hegoafrikan oparitu zizkidaten artilezko galtzerdiak). Kostata sartu ere. Momia bat bezain korapilatuta nago, ezin naiz ia mugitu. Hotzik ez ahal dut pasatuko behintzat!

Sei eta erdietan gosaria hartu eta zazpietan abiatu dira langileak gatzagara. Eguzkia ez da oraindik irten lautadaren ertzetik. Ni ere altxatuta nago dagoeneko. Dutxa-gelatik irten eta dozenaka batzuk metro urrundu naiz, panpa aldera, txiza egiteko. Hotza soinean ditudan arropa geruza guztiak zeharkatu eta hezur muinetaraino sartu zait. Eskuak minez dauzkat eskularruak jantzita ere. Meatzariak isilik igotzen dira kamioietara. Goitik behera estalita doaz, begiak eta ezpainak dauzkate bakarrik agerian. Batek zer-edo-zer esan die ozenki ondoko kideei. "Turista" hitza aditu dut. Nitaz ari dira, nonbait.

Jangelara sartu naiz. Hutsik dago baina sukaldean hiru emakume ari dira lanean, lapiko handiak sutan daude. Pitxar bat bete esne atera didate eta erretilu bat ogi opilekin. "Es leche con sèmola, toma toda la que quieras, hay de sobra", esan dit emakumeetako batek irribarrez. 35 bat urte izango ditu eta berriketarako gogoa du, atzo meatzariek egindako galdera guztiak, eta otu zaizkion beste batzuk ere, egin dizkit: noiz arte ibili behar dudan horrela, noiz bueltatuko naizen etxera, familiarik ba ote dudan... "¿Y no tienes familia propia? ¿porquè?". Txantxa batekin erantzutea erabaki dut. Esan diot emazte bila nabilela, horregatik etorri naizela Hegoamerikara... "¡pues no esperes màs y llévate una boliviana!", berak barrez. Sucrekoa dela eta sei urteko seme bat daukala argitu dit ondoren. "Su padre està ahora en España. Nos dejò y se fue. Creo que encontrò otra mujer alli", aitortzen du lasai-lasai, ez dirudi oso penatuta dagoenik. "Una tia mia tambièn està alli... ¿hay muchos bolivianos en España, verdad?... pero... España tambièn se llevò mucha plata de aqui..." Hitz-beste egin du segituan niri ezer esateko betarik eman gabe, "pero toma, toma su desayuno antes de que se enfrie...".

Capinatik abiatu baino lehen meategiko arduradunarekin izan naiz eta eskerrak eman dizkiot. "No hay por qué, que tenga un buen viaje. El camino pasa entre aquellas montañas, tiene que atravesar el abra y luego todo es bajada hasta Villamar". Une horretan Sucreko sukaldaria hurbildu zaigu korrika txikian. Paper batean bilduta sandwich bat dakar eta eskura eman dit, "para el camino, que tengas buen viaje", esan eta etorri bezain azkar alde egin du.

Meatzarien kanpamendua eta Villamar herria lotzen dituen bidea arrasto ahul bat da, ildo zalantzati bat Capinako gatz-lautadaren ondotik igaro eta altiplano hutsean barrena urrunduz doana, harantzagoko mendilerro gris baten bila. Gatzagak lur mortuan isuritako esnegain tanto bat dirudi. Ez da leun-leuna bere azala, pinportak eta zimurrak ditu. Kolore zuria ere ez da garbi-garbia, distira metaliko edo gris batez kutsatua dago. Ertzetik gertu langile batzuk daude, pikotxekin, esnegain hori zulatzen. Astiro mugitzen dira. Ezinbestean, lanerako arropa lodiekin goitik behera bilduta baitaude, korapilatuta haiek ere. Lautada zurian eta gisa horretan jantzita astronauten itxura dute.

Turisten jeep bat azaldu da une horretantxe bidetik. Laguna Colorada aldera doaz eta gaurko lehenak dira, goiztiarrenak inondik ere. Meatzarien parean gelditu eta leihatilak jaitsi dituzte. Argazki makinak ikusi ditut. Segundu batzuk baino ez. Gero aurrera egin dute.

Eguzkia goraka doa pixkanaka zeru urdin hotzean. Haren izpiak ahulak dira oraindik, ez dute larregi berotzen. Bizikleta lautada zurixkaren ertzean gelditu eta nik ere begiratu diet, une batez, Boliviako astronauta txiroei, borax-ilargiko meatzariei. Gero besoa altxatu, eskuarekin agur-keinua egin eta aurrera segitu dut.
................................................

Uyunira hilaren 4an iritsi nintzen eta bihar abiatuko naiz. Uyuni herri ertaina da, lasaia, oso boliviarra, oso ketxua. Trenen bidegurutze garrantzitsua izan zen garai batean eta gaur egun inguruotako merkatu eta salerosketa-gune nagusia da. Turismorik ere ez da falta eta hotelak eta bidai-agentziak ugariak dira. Baina uste dut -hala iruditu zait aste honetan- kanpotarrok kolore exotiko pixka bat baino ez diogula eransten Uyuniri, ez dugula oraindik hankaz gora jarri -San Pedro de Atacaman bezela- herriko ohiko giroa eta bizimodua.

Esan bezala bihar abiatuko naiz. Uyuniko gatz-lautada pare bat egunetan zeharkatu eta Txile ondoan dagoen Llica herrira iritsi nahi dut. Eta handik Txilera sartu Iquiquera joateko. Llicako muga hori oso txikia da, oso gutxi erabilia, emigrazio bulegorik ere ez dago eta hemen jarri didate gaur irteerako zigilua.

Izan ondo.