La Paz (Bolivia). 2010eko abuztua

Iquique - La Paz (Bolivia): 16 gau, 17 egun. 858 km. Nondik nora: Iquique - Huara - Cuya - Codpa - Timar - Ticnamar - Belen - Putre - Tambo Quemado (Bolivia) - Patacamaya - El Alto - La Paz

Este es el norte sol
todo desierto
me parece aqui el hombre
más humano
más solo en su tarea de estar solo.

Sergio Hernandez
........................................................

(Putre, Txile. Abuztuak 3)

Aspaldiko ibilaldirik ederrenetakoa izan da egun hauetakoa eta listoia jadanik oso goian zegoen. Egia esan, azken urte honetako bideak ederrak izan dira denak, baina azken hilabeteetakoek goia jo dute. Egun lasaiak ere izan dira honainokoak, kezka gutxikoak: gauean kanpatzeko toki egokia bilatu (errez samarra), ogia nork salduko zidan aurkitu (ia ezinezkoa)... horiek izan dira Iquiquetik hona eduki ditudan buruhauste nagusiak.

Putre Boliviako mugatik gertu, precordilleran -desertutik altiplanora bitartean- dagoen herri txikia eta lasaia da. Txikia baina inguruotako handiena, hala ere. Jatorriz herri aimara izan arren kultura horren aztarnak ez dira hain garbiak Putren, ez hizkuntzari dagokionez behintzat. Aimarazko hitz bakarrak udal liburutegian entzun ditut: hango arduradunak "Kamisaraki?" (zer moduz?) batekin agurtzen ditu bertara sartzen diren guztiak eta "Jikisinkama" (hurrena arte) esanez despeditu.
Atzo iritsi nintzen hona eta aurreneko aldiz, Iquiquetik irtenez gero, dutxa bat hartu eta ohe batean (prezio egokian lortua negoziazio gogorraren ondoren) lo egin nuen. Desertuan eta precordillerako zokoetan kanpatuta igaro ditut honainoko gauak (zortzi guztira). Paisaia aldatuz joan da kostaldetik urrundu eta mendikatera hurbildu ahala. Putre 3500 metro inguruko altueran dago, bailara edo mendi arteko ordeka berde batean. Beste mila metro igo eta laster altiplanoan egongo naiz ostera, beste toki diferente batean.

Esaten nuen, bada, honainoko ibilera oso polita izan dela. Iquiquetik irten eta bideak gora egiten du bat-batean: 600 metro lehendabizi Alto Hospicioraino; beste 500 edo 600 metro ondoren, aldapa etzanago batetik, Humberstone eta Santa Laura nitrato-faktoria zaharretara, eta Panamericana errepide nagusira, iristeko. Atacaman gaude, munduko lehorrena omen den desertuan. Handiena ez da, agian, izango baina hala ematen du, amaigabea. Mundu mortu horri goi batetik begiratzeko aukera baldin baduzu ondo konturatuko zara horretaz: harria eta hondarra besterik ez zure aurrean eta azpian, begien ikusi ahal guztian, zerumugaraino. Eta zerumugatik haruntzago ere berdin, paisaia idor eta marroi bera, itxuraz amaiezina... harik eta itsasoarekin -beste desertu horrekin- topo egin arte. Halaxe ikusi nuen nik Atacama altiplanotik Iquiquera (4000 metro ingurutik itsasora) jeitsi nintzen egunean eta infinitu mortu hura ederra, oso ederra, iruditu zitzaidan.
Errepidez zoazela -Panamericana errepidetik, adibidez-, galduta alturak ematen duen ikuspuntua, Atacamako handitasunak beste izen bat hartuko du: monotonia. Kilometrotan eta egunetan neurtzen eta dastatzen den monotonia. Paisaiak ez du hemen kolore edo bereizgarri askorik eskaintzen baina badaude, iparralderako bidean, berdintasun hori apurtuko duten pare bat ikuskizun: Pampa del Tamarugal izeneko basoa izan daiteke bat (Socairetik San pedro de Atacamara bitartean antzeko beste bat dago, txikiagoa eta garbiagoa: Tambilloko basoa), petroglifoak (antzinako herriek egindako grabatuak) beste bat eta hurrena, Chiza-ra iritsitakoan, Chiza-ko aldapa.
Chizako aldapa ebaki sakon eta ikusgarri bat da desertuko lautada bat-batean eteten duena. Ebaki horretatik behera jotzen du bideak eta Atacamak aurpegi berri eta dramatiko bat erakutsiko digu handik: bailarak, mendiak, sakanak, aldapak, lurraren hamaika gorabehera eta zirrikitu.... itxura batera den-dena hila, isila, bizitzarik gabea. Sakontasun idor eta laberintiko horretan barruratuz gero, nola iraun bizirik? Badira oasiak eta freskura mortutasun horren erdian, ezinezkoa badirudi ere. Lehena gertu dago, mila bat metro beherago: Cuya du izena. Hurrengoak are politagoak dira, biziki politak.
Iquiquetik Tambo Quemadora (Boliviako mugara) joan nahi baduzu utzi Arica alde batera eta hartu -ez zalantzarik egin- Codpan eta Belenen barrena Putrera doan bidea. Trafikorik ia bat ere ez dago inguru hauetan, topatuko dituzun herri bakanak txikiak (husten ari dira) eta umilak izango dira, bideak asfaltogabeak eta aldapatsuak... baina den-dena ederra . Codpa-ra iritsi baino lehentxoago hasiko dira ustekabeak. "Cactus candelabro" esaten zaion kaktusaren ale banaka batzuk ikusiko dituzu lautadan eta, bat-batean, desertua hautsi egingo da berriro, pitzatu, arrakalaz eta zirrikituz bete. Tarte eta tolesdura horietan barruratuko da bidea, eta behera egingo du, bihurgunez-bihurgune, kilometro askotako jaitsiera luzean. Marroia, beste kolorerik ez dago hemen, marroiaren tonu guztiak. Eta bat-batean, Codpa. Behe-behean dago, sakanaren barrenean, eta txundituta gelditu nintzen goitik begiz jo nuenean: pareta garai eta lehorrez inguratutako oasi txiki bat da, ustekabean agertzen dena, herritxo bat bailara estu, berde eta liluragarri batean. Zuhaitzak, ortuak eta ura ez dira falta, tunak eta askotariko fruitu arbolak daude, mahatsa ere landatzen da. Berdetasuna eta freskura basamortuko zoko ezkutu batean. Koloniaren garaiko elizatxo bat... ederra.

Timar ere halakoxea da, beste oasi-herri bat, Codpa baino are txikiagoa, pareta mortuen arteko beste sakan estu batean. Bidea menditsua da inguru hauetan, lehen esan dudan bezala, baina are menditsuagoa eta aldapatsuagoa bilakatuko da laster, Ticnamar-era heldutakoan. Huraxe da muga, esan daiteke herri hartan - Ticnamaren- desertua amaitu eta precordillera hasten dela.
..........................................................

Belen-era bizikleta gainean sartu nintzen, eta bizikleta gainean egina nuen harainoko bidea. Gainean bai, tente eta harro, ordea, ez. Ticnamar eta Belen bitartean dauden aldapak ez dira nolanahikoak: gogorrak, piko-pikoak, etengabeak. Ilundu baino lehentxoago iritsi nintzen eta gogoan dut herri-sarrerako maldetan laborantzako terraza asko ikusi nituela, bertan behera utziak denak. Herri handi samarra eta apaina iruditu zitzaidan. Etxe asko zituen eta hainbat kale; erdian enparantza bat lorategi zainduekin; gertu bi elizatxoren kanpandorre txorrotxak, kalaminazko teilatu grisei gain hartzen zietenak (Kalamina: zinkezko xafla uhinduak). Udaletxeak, enparantzaren albo batean, berria zirudien eta berria, halaber, parean zegoen osasunetxeak. Baina ez zen inor ageri. Inon ez. Hotsik ere ez zen bat ere aditzen. Buelta pare bat eman inguruko kaleetan eta azkenean osasunetxera jo nuen, ate bat irekita ikusi nuen-eta han. "Inor ez al da bizi herri honetan?", galdetu nion, erdi txantxetan, gela batetik irten zen mutilari. "Hamar heldu, denak zaharrak, eta sei haur", erantzun zidan. "Eta etxe horiek guztiak?" "Hutsik daude, giltzatuta. Jendea Aricara joan da bizitzera eta noizean behin baino ez dira itzultzen, oporretan edo erlijio festetan. Gobernuak ahalegin handia egin du precordillerako herri hauek hustu ez daitezen, baina alferrik. Gainera lehortea dago, azken lau edo bost urtean ez du euririk egin... Lehen oreganoa landatzen zen hemen, asko biltzen zen. Orain patata pixka bat, ia besterik ez..." Arratsaldea eguzkitsua eta epela zen eta eguteran eseri eta hizketan jardun genuen tarte batez. Gero altxatu egin nintzen. Denda jartzeko tokia bilatu behar nuen eta ogia erosi. "Janaridendarik bal dago?", galdetu nion Aricako paramedikuari. "Bai, bat. Doña Panchitaren almazena. Gogor jo atea, batzuetan barru-barruan dago eta ez du aditzen. Erakutsiko dizut non dagoen" Izkineraino lagundu zidan eta Doña Panchitaren etxea zein zen adierazi. Ia negar egin nuen hatz erakuslea goratu eta zerua seinalatu zuenean. Doña Panchita goian bizi zen, goregi nire hanka nekatuentzat. Hara zihoan harrizko kaleak harresi bat bezain gaindiezina zirudien.

Doña Pantxitak ez zidan atea ireki, gogor eta luze jo banuen ere. Futbol-zelaiaren parean kanpatu nuen, bideaz bestaldeko terrenoetan, bidezidor txiki baten ondoko sastraken artean. Herriaren kanpoaldea zen, toki lasaia, herri hartako guztiak bezala. Hala uste nuen nik, behintzat. Oker nengoen. Beleneko biztanleak edadetuak dira, bai, baina ez etxe barruan eta geldirik egoten diren horietakoak. Eta nire ondoko bidezidor txatxu hura euren ortuetara eta zereginetara joateko erabiltzen zuten bide nagusia zen. Egunaren azken txintekin itzultzen ziren herrira batzuk, gaututa besteak. Eta argitu baino lehenago abiatzen ziren, ostera, lanera. Nor bere zakurrekin gainera. Langile finak!! Berandu ohartu nintzen horretaz guztiaz, hala ere. Uste dut Beleneko biztanle denak pasatu zirela nire ondotik gau hartan, guztien oin-hotsak aditu nituen; eta Beleneko zakur guztiek egin zuten zaunka kanpadendaren inguruan.

Atseden hartu nuen hala ere. Biharamunean ura erdi jelatuta zegoen botiletan baina gosaria prestatzen hasi nintzen eta mendien atzetik eguzkia atera eta lehen izpiak nigana iritsi zirenean bizitza berriro hasi zen. Beste egun zoragarri bat. Goiz hartan, bai, Doña Panchitak bere gotorlekuko ateak zabaldu zizkidan eta gailetak, latako jurela eta beste gutizia batzuk erosi ahal izan nituen (ez bat ere merke).

Belenetik aurrera maldan gora doa bidea berriro ere (11 km.), baina hankek erraz ekin zioten aldapari igande goiz lasai eta eder hartan. Soro eta errekastoen artetik nindoan, astiro, nekerik gabe igoz. Zaldiak eta astoak zebiltzan larretan. Giroa bukolikoa zen, lehengo nekazari eta artzainen garaikoa, gure aiton-amonen garaikoa. Belen azpian zegoen, isilik bere txokoan, teilatu grisak agerian. Eta ni aldarte ezin hobean nindoan. Eduardo Avaroa eta izen handiko parke nazional guztiekin oroitu nintzen. Ederrak ziren. Baina Belen? Eta Codpa? Eta desertu eta precordillera haietako bideak eta herriak? Nor oroitzen zen haiekin? Ez al ziren ederrak, edo aukeran ederragoak, haiek ere?
.............................................................

Orain dela bi aste pasatxo iritsi nintzen La Paz-era eta bihar abiatuko naiz berriro. Sorata, Rurrenabaque, Cobija... horiek dira nire hurrengo helburuak. Boliviako iparraldea, oihana, herri zoragarri honetan ezagutzen ez dudan eskualde ia bakarra... haruntza hona.

Eta honainoko bideaz -Putretik La Pazerako bideaz alegia- zer esan? Errekak, bofedalak (altiplanoko larre hezeak), lakuak, bikuinak, llamak... eta hiru sumendi kaskazuri: Paranicota, Pomerape eta Sajama. Kaskazuri eta ikusgarri. Altiplanoak gutxitan eskainiko dizu halako ikuskizun dotorerik eta ez dira horiek hitz hutsalak.

La Paz eta El Alto. Bi hiri ote dira edo hiri beraren bi zati? Bien arteko eten fisikorik ez dago baina geografiak, alturak eta konposizio sozio-ekonomikoak bereizten ditu garbiro. La Paz (3600 m.) sortu zen lehenago, bailararen magalean, behean, goiko lautadako haize eta klima gogorretik babestuta (urrea ere aurkitu omen zuten espainiarrek ibaian). Kokapena ikusgarria da, munduan antzeko hiririk ez dago. Gero El Alto (4000 m.) etorri omen zen, herrietatik hurbildutako nekazari indigena pobreekin osatua. Miloi bat biztanle inguru ditu eta diotenez Boliviako hiririk dinamikoenetakoa da gaur egun.

Gauza bitxi bat: ez dago ez La Paz-en ez El Alton txabola-auzorik Buenos Aires edo Montevideon bezala. Dena adreilua da, adreilu gorria bistara, zuriberritzerik gabe (gehienetan). Izan ere, hori da bi hirien ezaugarri bat (El Alton nabarmenagoa), adreilu biluziak El Alto-ko lautadari eta La Paz-eko mendi magalei ematen dien kolore gorria. Lehen begiratu batean zaila egiten zaio atzerritar bati auzo pobreak edo baztertuak zeintzuk diren igertzea. Beharbada alde handirik ez dagoelako batetik bestera. Auzo aberatsak, ordea, bai, berehala antzematen dira: hegoaldekoak dira. Zenbat eta beherago orduan eta aberatsago, hori da hemengo araua.


Lehengo batean, Camacho merkatuaren inguruetan nenbilela, deigarria egin zitzaidan argazki bat ikusi nuen. Handia zen, kartel publizitario baten tamainakoa eta bertan jende multzo bat ageri zen, itxura batera elkarretaratze, manifestazio edo halako kale bilkura batetan parte hartzen ari zena. Zuribeltzeko irudia gertutik hartua zen eta aurpegiak erakusten zituen garbiro. Orrazkerak eta janzkerak 70eko urteak ekartzen zituzten gogora. Irudian deigarriena, ordea, nire atentzioa instantera bahitu zuena, erdi-erdian dagoen gizon txuria da, edo hobeto esanda haren aurpegiera, haren begirada. Hain da ezohikoa begirada hori non bereizi egiten baitu gizona bere inguruan dauden kideengandik, bera aparte eta bakarrik utziz (ez da bera kamerara begira dagoen bakarra). Ez da erraza begi horietan zer dagoen esatea, harridura baino askoz gehiago, kameraren atzean dagoen zerbait ikusi balu bezala, berak bakarrik ikusi dezakeen zerbait, une jakin horretatik baino haratago dagoen zerbait. Irudiaren azpian idatzita zegoena irakurri nuen gero: "Luis Espinal vives en el pueblo. 1980-2010"

"El Padre Luis Espinal Camps (Lucho Espinal) nació el 2 de febrero de 1932 en la ciudad de San Fruitòs de Bages, cerca de Manresa España. En agosto de 1949 ingresa en la Compañìa de Jesùs y se ordena como sacerdote en julio de 1962en la ciudad de Barcelona. Fue enviado Bolivia como misionero, donde luchó por la defensa de los Derechos Humanos.
Entonces se desempeñó como sacerdote Jesuita, Cineasta, Comunicador Social y Radialista en su labor pastoral en Bolivia. Sus posturas contrarias a las dictaduras y su apoyo a los movimientos mineros, especialmente a las huelgas anti-dictatoriales de trabajadores y sus esposas, encabezadas por Domitila Chungara, le valieron enemistades durante el gobierno defacto de Luis García Meza Tejada. Luis Espinal fue detenido por paramilitares y torturado, siendo brutalmente asesinado finalmente el 21 de marzo de 1980. Dicho asesinato había sido planificado, en enero de ese año, por el propio García Meza, junto a Luis Arce Gómez y Guillermo Moscoso". (Wikipedia)