2010eko uztailean Uyuniko gatz-lautada zeharkatu eta Boliviatik Txilera sartu nintzen beste behin ere, Cancosa herritik oraingoan. Altiplanotik kostaldera jaitsi nintzen ondoren, Txileko nitratoaren historiak, eta, batez ere, Iquique hiriak erakarrita. Ondorengo testua hantxe bertan idatzi nuen, Iquiquen.
Señoras y Señores
venimos a contar
aquello que la historia
no quiere recordar.
Pasó en el Norte Grande,
fue Iquique la ciudad.
Mil novecientos siete
marcó fatalidad.
Allí al pampino pobre
mataron por matar.
Luis Advis
Pregón
Cantata Santa María de Iquique
Hiri arraroa da Iquique, badu zerbait -eta ez dakit ondo zer den- nigan halako egonezin lauso bat, arrengura arrasto bat, eragiten duena. Dena nahasia da hemen, molde garbirik gabea: geografia (desertua, itsasoa eta mendi mortuak, elkarren ondoan); historia hurbila (Peruko lurraldea izan zen Iquique 1879. urtera arte, Pazifikoko Gerraren eszenatokia eta Txileko portua gero); ekonomia ( salitrearen hiria lehendabizi, arrain-irinarena ondoren, zergarik gabeko gune frankoa, gaur egun); arkitektura eta kaleen eitea (hiri zarpaila eta kalamastra batzuetan, glamour zaharkitu batez hornitua bestetan, modernitatearen irudia ere aldizka agerian).
Iquique Txileko iparraldeko kostan dago, Atacamako desertuan, 200.000 biztanle pasatxo ditu. Kokapena berezia da: Cuesta del Toroko aldapa marroi eta idorretan behera nindoala ikusi nuen Iquique, lehenengo aldiz, orain dela bi egun. Handik, urrutitik, hondarretan utzitako umezurtza iruditu zitzaidan, hiri triste bat. Haren atzean itsasoaren urdina ageri zen. Oker nengoen, hala ere, ez zen Iquique une hartan begien aurrean neukana -gero konturatu nintzen- bere bikia baizik: Halto Ospicio, 600 metroko itsas-labarraren gainean dagoen hiri anaia. Iquique behean dago, amildegiaren oinean, hondarrezko pareta erraldoiaren eta itsasoaren arteko zerrenda estuan giltzapetuta.
Gaur goizean Astoreca jauregia bisitatzen izan naiz. O’Higgins kalean dago eta XIX. eta XX. mendeen bueltan hemen jaso ziren luxuzko etxebizitzen etsenplu ederra da, gaur egun kulturetxe eta museo bihurtuta. Georgiako estiloan egina, bi solairu ditu, balkoiak eta balaustradak, 37 gela haundi, antzinako altzari landuak, ispilu handiak, brontzezko lanparak, gortina astunak... Bakarrik nengoen eta lasai ibili naiz gelaz gela. Egurrezko zoruei argizariaren usaina zerien eta nonbaiteko bozgorailuetatik giro harekin oso bat zetorren musika klasikoa aditzen nuen. Geletako batean jauregi hura jasotzeko agindua eman zuten senar-emazteen erretratuak ikusi ditut. Bertan idatzitako testuak zioenez, gizona -Astoreca- Espainiako merkataria zen; emaztea - Felisa Granja- salitreko familia aberats baten alaba. Salitrea: erreparatu diezaiogun hitz horri, gako asko argitu dizkigu-eta; hari esker ulertu dezakegu garai hartako Iquiqueko eta Txileko historia, eta baita Astoreca jauregia -eta haren antzekoak- altxatu zituen aberastasunaren jatorria ere.
Salitrea edo beste modu batera esanda Txileko Nitratoa, desertu hauetako urrea: XIX. mendean eta XX.aren hasierako hamarkadetan bera izan zen -ongarri artifizialak aurkitu zituzten arte- eskualde honetako eta Txileko ekonomiaren ardatza. Urre txuri horrek gerra bat piztu zuen (Pazifikoko Gerra, 1879-1884. Txilek Peru eta Boliviari kendu zizkien lurralde hauek) eta geroxeago Astoreca bezalako jauregiak jaso zituen. Iquiquetik gertu, desertuan sakabanatuta, antzinako nitrato-meategi edo faktoria haiek daude -Oficinas Salitreras-, gaur egun abandonatuak. Iquiquera heldu baino lehen haietako bi bisitatu ditut, Humberstone eta Santa Laura. Gaur iraganaren oroigarri herdoilduak dira baina garai haietan, 1940. urtera arte, Txileko historia han idatzi zen. Hiri txikiak eta biziak omen ziren: kaleak zituzten, enparantzak, dendak, eskolak, hotelak, garaiko artista handiak hartzen zituzten antzokiak... Humberston-en, esaterako, 3500 biztanle pasatxo bizi ziren: pampinoak gehienak -salitreko langileak- eta aldamenean haien nagusi ingles eta txiletarrak. Bisita horietan gauza bitxi batek eman zidan atentzioa: langileei ez zieten diruz ordaintzen baizik eta "fitxekin". Salitrera bakoitzak bere fitxak zituen eta bertako pulperietan (dendetan) bakarrik erabili zitezkeen, elikagaiak eta beste oinarrizko artikuluak erosteko. Hori izan zen 1907ko abenduko greba handian langileek plazaratu zituzten eskakizunetako bat: lanaren truke egiazko soldata, egiazko dirua alegia, jasotzea.
Astoreca jauregia nire hoteletik (Hostal Sol del Norte, aurkitu dudan merkeena) kale gutxitara dago. Baina are gertuago dago Santa Maria eskola. Santa Maria, eskola bat da orain -itxita dago- eta eskola bat zen 1907 urtean ere. Izan ere, urte hartako abenduan milaka langile eta haien familiak (10.000-12.000) salitrerak utzi eta Iquiquera etorri ziren. Greban zeuden eta Santa Maria eskolan eta bere inguruetan bildu ziren. Hona hemen zer eskatzen zuten:
-Aceptar que mientras se supriman las fichas y se emita dinero sencillo cada Oficina representada y suscrita por su Gerente respectivo reciba las de otra Oficina y de ella misma a la par, pagando una multa de $ 50.000, siempre que se niegue a recibir las fichas a la par.
-Pago de los jornales a razón de un cambio fijo de 18 peniques. Libertad de comercio en la Oficina en forma amplia y absoluta.
-Cierre general con reja de fierro de todos los cachuchos y chulladores de las Oficinas Salitreras, so pena de pagar de 5 a 10.000 pesos de indemnización a cada obrero que se malogre a consecuencia de no haberse cumplido esta obligación.
-En cada oficina habrá una balanza y una vara al lado afuera de la pulpería y tienda para confrontar pesos y medidas.
-Conceder local gratuito para fundar escuelas nocturnas para obreros, siempre que algunos de ellos lo pida con tal objeto.
-Que el Administrador no pueda hacer arrojar a la rampa el caliche decomisado y aprovecharlo después en los cachuchos.
-Que el Administrador ni ningún empleado de la Oficina pueda despedir a los obreros que han tomado parte en el presente movimiento, ni a los jefes, sin un desahucio de 2 a 3 meses, o una indemnización en cambio de 300 a 500 pesos.
-Que en el futuro sea obligatorio para obreros y patrones un desahucio de 15 días cuando se ponga término al contrato.
Este acuerdo una vez aceptado se reducirá a escritura pública y será firmado por los patrones y por los representantes que designen los obreros. (Wikipedia)
1907ko abenduko 21ean Txileko armadak tiro egin zuen grebalarien kontra. Hori izan zen agintariek eta salitreko nagusiek eskakizun haiei emandako erantzuna. Ez da jakiten, eta ez da sekula jakingo, zenbat hil ziren. Hobi komun batean lurperatu zituzten denak. 150 diote batzuek; 2000 edo 2500 beste askok. Cantata de Santa Maria de Iquique musika-lan ospetsuan aipatzen den kopurua altuenetakoa da: 3.600 hildako. Jakin badakigu, ordea, gerrako armak erabili zituztela babesik gabeko jendetzaren kontra, ahalik eta minik handiena egiteko helburuarekin. Eta badakigu, halaber, nor zegoen soldadu haien buru, nork eman zuen krimen hura burutzeko azken agindua: Roberto Silva Renard generalak (1).
venimos a contar
aquello que la historia
no quiere recordar.
Pasó en el Norte Grande,
fue Iquique la ciudad.
Mil novecientos siete
marcó fatalidad.
Allí al pampino pobre
mataron por matar.
Luis Advis
Pregón
Cantata Santa María de Iquique
Hiri arraroa da Iquique, badu zerbait -eta ez dakit ondo zer den- nigan halako egonezin lauso bat, arrengura arrasto bat, eragiten duena. Dena nahasia da hemen, molde garbirik gabea: geografia (desertua, itsasoa eta mendi mortuak, elkarren ondoan); historia hurbila (Peruko lurraldea izan zen Iquique 1879. urtera arte, Pazifikoko Gerraren eszenatokia eta Txileko portua gero); ekonomia ( salitrearen hiria lehendabizi, arrain-irinarena ondoren, zergarik gabeko gune frankoa, gaur egun); arkitektura eta kaleen eitea (hiri zarpaila eta kalamastra batzuetan, glamour zaharkitu batez hornitua bestetan, modernitatearen irudia ere aldizka agerian).
Iquique Txileko iparraldeko kostan dago, Atacamako desertuan, 200.000 biztanle pasatxo ditu. Kokapena berezia da: Cuesta del Toroko aldapa marroi eta idorretan behera nindoala ikusi nuen Iquique, lehenengo aldiz, orain dela bi egun. Handik, urrutitik, hondarretan utzitako umezurtza iruditu zitzaidan, hiri triste bat. Haren atzean itsasoaren urdina ageri zen. Oker nengoen, hala ere, ez zen Iquique une hartan begien aurrean neukana -gero konturatu nintzen- bere bikia baizik: Halto Ospicio, 600 metroko itsas-labarraren gainean dagoen hiri anaia. Iquique behean dago, amildegiaren oinean, hondarrezko pareta erraldoiaren eta itsasoaren arteko zerrenda estuan giltzapetuta.
Gaur goizean Astoreca jauregia bisitatzen izan naiz. O’Higgins kalean dago eta XIX. eta XX. mendeen bueltan hemen jaso ziren luxuzko etxebizitzen etsenplu ederra da, gaur egun kulturetxe eta museo bihurtuta. Georgiako estiloan egina, bi solairu ditu, balkoiak eta balaustradak, 37 gela haundi, antzinako altzari landuak, ispilu handiak, brontzezko lanparak, gortina astunak... Bakarrik nengoen eta lasai ibili naiz gelaz gela. Egurrezko zoruei argizariaren usaina zerien eta nonbaiteko bozgorailuetatik giro harekin oso bat zetorren musika klasikoa aditzen nuen. Geletako batean jauregi hura jasotzeko agindua eman zuten senar-emazteen erretratuak ikusi ditut. Bertan idatzitako testuak zioenez, gizona -Astoreca- Espainiako merkataria zen; emaztea - Felisa Granja- salitreko familia aberats baten alaba. Salitrea: erreparatu diezaiogun hitz horri, gako asko argitu dizkigu-eta; hari esker ulertu dezakegu garai hartako Iquiqueko eta Txileko historia, eta baita Astoreca jauregia -eta haren antzekoak- altxatu zituen aberastasunaren jatorria ere.
Salitrea edo beste modu batera esanda Txileko Nitratoa, desertu hauetako urrea: XIX. mendean eta XX.aren hasierako hamarkadetan bera izan zen -ongarri artifizialak aurkitu zituzten arte- eskualde honetako eta Txileko ekonomiaren ardatza. Urre txuri horrek gerra bat piztu zuen (Pazifikoko Gerra, 1879-1884. Txilek Peru eta Boliviari kendu zizkien lurralde hauek) eta geroxeago Astoreca bezalako jauregiak jaso zituen. Iquiquetik gertu, desertuan sakabanatuta, antzinako nitrato-meategi edo faktoria haiek daude -Oficinas Salitreras-, gaur egun abandonatuak. Iquiquera heldu baino lehen haietako bi bisitatu ditut, Humberstone eta Santa Laura. Gaur iraganaren oroigarri herdoilduak dira baina garai haietan, 1940. urtera arte, Txileko historia han idatzi zen. Hiri txikiak eta biziak omen ziren: kaleak zituzten, enparantzak, dendak, eskolak, hotelak, garaiko artista handiak hartzen zituzten antzokiak... Humberston-en, esaterako, 3500 biztanle pasatxo bizi ziren: pampinoak gehienak -salitreko langileak- eta aldamenean haien nagusi ingles eta txiletarrak. Bisita horietan gauza bitxi batek eman zidan atentzioa: langileei ez zieten diruz ordaintzen baizik eta "fitxekin". Salitrera bakoitzak bere fitxak zituen eta bertako pulperietan (dendetan) bakarrik erabili zitezkeen, elikagaiak eta beste oinarrizko artikuluak erosteko. Hori izan zen 1907ko abenduko greba handian langileek plazaratu zituzten eskakizunetako bat: lanaren truke egiazko soldata, egiazko dirua alegia, jasotzea.
Astoreca jauregia nire hoteletik (Hostal Sol del Norte, aurkitu dudan merkeena) kale gutxitara dago. Baina are gertuago dago Santa Maria eskola. Santa Maria, eskola bat da orain -itxita dago- eta eskola bat zen 1907 urtean ere. Izan ere, urte hartako abenduan milaka langile eta haien familiak (10.000-12.000) salitrerak utzi eta Iquiquera etorri ziren. Greban zeuden eta Santa Maria eskolan eta bere inguruetan bildu ziren. Hona hemen zer eskatzen zuten:
-Aceptar que mientras se supriman las fichas y se emita dinero sencillo cada Oficina representada y suscrita por su Gerente respectivo reciba las de otra Oficina y de ella misma a la par, pagando una multa de $ 50.000, siempre que se niegue a recibir las fichas a la par.
-Pago de los jornales a razón de un cambio fijo de 18 peniques. Libertad de comercio en la Oficina en forma amplia y absoluta.
-Cierre general con reja de fierro de todos los cachuchos y chulladores de las Oficinas Salitreras, so pena de pagar de 5 a 10.000 pesos de indemnización a cada obrero que se malogre a consecuencia de no haberse cumplido esta obligación.
-En cada oficina habrá una balanza y una vara al lado afuera de la pulpería y tienda para confrontar pesos y medidas.
-Conceder local gratuito para fundar escuelas nocturnas para obreros, siempre que algunos de ellos lo pida con tal objeto.
-Que el Administrador no pueda hacer arrojar a la rampa el caliche decomisado y aprovecharlo después en los cachuchos.
-Que el Administrador ni ningún empleado de la Oficina pueda despedir a los obreros que han tomado parte en el presente movimiento, ni a los jefes, sin un desahucio de 2 a 3 meses, o una indemnización en cambio de 300 a 500 pesos.
-Que en el futuro sea obligatorio para obreros y patrones un desahucio de 15 días cuando se ponga término al contrato.
Este acuerdo una vez aceptado se reducirá a escritura pública y será firmado por los patrones y por los representantes que designen los obreros. (Wikipedia)
1907ko abenduko 21ean Txileko armadak tiro egin zuen grebalarien kontra. Hori izan zen agintariek eta salitreko nagusiek eskakizun haiei emandako erantzuna. Ez da jakiten, eta ez da sekula jakingo, zenbat hil ziren. Hobi komun batean lurperatu zituzten denak. 150 diote batzuek; 2000 edo 2500 beste askok. Cantata de Santa Maria de Iquique musika-lan ospetsuan aipatzen den kopurua altuenetakoa da: 3.600 hildako. Jakin badakigu, ordea, gerrako armak erabili zituztela babesik gabeko jendetzaren kontra, ahalik eta minik handiena egiteko helburuarekin. Eta badakigu, halaber, nor zegoen soldadu haien buru, nork eman zuen krimen hura burutzeko azken agindua: Roberto Silva Renard generalak (1).
Sarraskiaren lekuko batek, Nicolás Palacios idazleak, honela narratu zuen greba-batzordeko buruak hil eta gero gertatutakoa:
" (el fuego graneado) fue tan vivo como el de una batalla, las ametralladoras producían un ruido de trueno ensordecedor y continuado (...) La fusilería, entre tanto, disparaba sobre el pueblo asilado en las carpas de la plaza y a los que huían desatentados del centro del combate (...) Callaron las ametralladoras y los fusiles para dar lugar a que la infantería penetrase por las puertas laterales de la escuela, descargando sus armas sobre los grupos de hombres y mujeres que huían en todas direcciones. Entre seis y siete mil huelguistas fueron llevados a la fuerza al Hipódromo, convertido en una especie de campo de concentración"
Hona hemen beste bi testigantza:
"A los cinco minutos el general Silva Renard hizo funcionar las ametralladoras desembarcadas del O’Higgins esa misma mañana y barrió la Plaza y la escuela. Sólo funcionaron un minuto, pero estaban tan apiñada y desprevenida la gente, que más de setecientas personas, en su mayoría mujeres y niños murieron bajo la metralla implacable. Fue tal la premura de Silva Renard que unos ocho soldados que habían entrado a la Escuela Santa María a notificar la orden de desalojo no alcanzaron a salir a tiempo y cayeron también bajo las balas." (Carlos Vicuña. La Tiranía en Chile. Santiago: Editorial Universo, 1938).
"Según el testimonio de mi padre Armando Jobet Angevin, que era suboficial del Carampangue en ese entonces, calculó que las bajas alcanzaron a 2.000 pues a él le correspondió el primer turno de entrega de cadáveres contando 900. Hombres, mujeres y niños estaban rebanados por las ametralladoras. Entre los incidentes curiosos de esta nefasta jornada destaca el que se relaciona con la negativa de un sargento primero a cargar con su pelotón de lanceros sobre la masa indefensa. Dio orden de retirada a sus hombres (139)." (Julio César Jobet. Desarrollo Económico y Social de Chile. México: Casa de Chile, 1982).
Azken finean, hauxe da egia: Astoreca jauregia ez zuen bakarrik salitreak jaso. Ez salitreak, ez beste ezein altxorrek, ezin dute berez halako oparotasunik sortu. Beste zerbait behar da horretarako: lagun hurkoaren mixeria. Baita odola ere, kasu askotan.
Ezer gutxi dago gaurko Iquique hirian sarraski hura gogorarazten duenik. Astoreca jauregian ezer ez. Baquedano kalean dagoen Museo Regional delakoan ere ezer ez, nahiz eta salitreari eta salitrerei eskeinitako gela pare bat eduki. Bertara sartzerakoan eman didaten eskuorriak, ordea, aipamen labur eta orokor bat egiten du gertaera haien gainean: 1907ko urte tragiko hartan museoa dagoen eraikina udaletxea zela esaten du. Eta, Santa Maria eskolan? Gaurko eskola zementuzko eraikin handia da, urdin kolorekoa, eta hutsik dago, bertan behera utzita. Mercado Centenario merkatu zaharraren parean dago. Inguruko kaleak oso herrikoiak dira, dendak eta hotel merkeak ugariak, mugimendua handia, autobusen geltokia ere han, ondoan, da. Eskolaren albo batean, Ariztia izena duen supermerkatuko atearen parean, oroitarri bat dago, han hil zituztenen omenez eraikia. Non dagoen eta zertaz ari den aurretik ez badakizu, zaila da aintzat hartzea. Hormetan zenbait mural eta pintada zaharrek ere langile haiek oroitzen eta omentzen dituzte.
Hala dirudi, Iquiquek ahaztu egin duela
gertatutakoa, edo ez diola hainbesteko garrantzirik ematen. Edo, zeinek daki,
lotsatu egiten dela, ez dakiela oraindik nola begiratu iraganaren atal hari.
Urte luzez -orain dela egun gutxi arte- nik zera uste izan nuen: hiri honetako izena, izen osoa, Santa Maria de Iquique zela, eta ez Iquiqe bakarrik. Oker nengoen eta okerraren jatorria azalduko dut: Cantata de Santa Maria de Iquique zuen izena Quilapayun musika-taldearen disko batek, gertaera haiek narratzen zituena, eta disko hori behin baino gehiagotan entzun izan genuen guk 70eko hamarkadan, artean nerabe ginela, Gasteizko gure auzoan. Hunkituta entzun ere. Zeren, nahiz eta oso urrutiko eta oso aspaldiko kontuak izan Quilapayunek kantatzen eta kontatzen zituenak, guk ondo ulertzen genituen hitz haiek, ez zitzaizkigun arrotz egiten. Izan ere, 70eko hamarkadako bigarren erdi hartan gure hiriko langileen borrokak ere oso gogoan genituen. Iquiqueko Santa Maria eskola eta Gasteizko San Francisco eliza bat egiten ziren gure bihotz-buruetan (2). Quilapayunen Cantatak eta Luis Llach-en Campanades a Mort-ek historia bertsua kontatzen ziguten (3). Hitz haiek, hil kanpai haiek, denengatik ari ziren joka. Lluis Llach-en oihu hartako samina eta amorrua gureak ere baziren, gureak dira oraindik ere:
"Assassins de raons, de vides,
que mai no tingueu repòs en cap dels vostres dies
i que en la mort us persegueixin les nostres memòries!!"
(Arrazoien eta bizitzen hiltzaileak,
ez dezazuela egun bakar batean bakerik aurkitu,
eta heriotzean ere gure oroimena zuen kontra jazarri dadila!!)
(1) Uno de los tantos acribillados en la Escuela Santa María fue un ciudadano español de nombre Manuel Vaca, obrero de la oficina salitrera Jaspampa. Su medio hermano, el supuesto anarquista Antonio Ramón Ramón quiso hacer justicia por sus propias manos. El 14 de diciembre de 1914 a las 10.15 de la mañana, cuando el general Silva caminaba por la calle Viel, en las proximidades del Parque Cousiño... fue atacado por la espalda. Recibió varias heridas que lo mantuvieron enfermo por varios meses, y que motivaron su retiro (Wikipedia).
(2) 1976ko martxoaren 3an, Gasteizen eta greba orokor baten testuinguruan, bost langile hil zituen tiroz espainiar polizia militarrak eta 150 zauritu Zaramagako San Frantzisko elizaren inguruetan. Orduko segurtasun-indarren burua Manuel Fraga Iribarne ministroa zen.
1976ko urtarrilean 6.000 langile inguruk soldatak mugatzen zituen dekretua salatzeko eta haien lan-egoera hobetzeko greba hasi zuten. Bi hilabete geroago, martxoaren 3an, hirugarren greba orokorrera deitu zuten, langileen aldetik erabateko jarraipena izan zuena, hainbestekoa ezen hedabide ofizialek ere grebaren jarraipena %80koa izan zela onartu zuten. Goizeko lehen orduetatik poliziak manifestazio guztiak gogotik erreprimitu zituen. Arratsaldeko bostetan, langileak batzar bat egiten ari zirenean Zaramaga auzuneko San Frantzisko elizan … polizia militarrak —grisak— langileak irtenarazi zituzten gas negar-eragilea erabiliz, esparrua itxia izan arren. Elizaren kanpoaldean… poliziak, pistolaz eta metrailetaz tiro eginda, 150 pertsona zauritu eta 5 langile hil zituen. Haietako bi, tokian bertan hil ziren; beste hirurak, berriz, zauri larrien ondorioz ondorengo egunetan ospitalean. (Wikipedia)
Urte luzez -orain dela egun gutxi arte- nik zera uste izan nuen: hiri honetako izena, izen osoa, Santa Maria de Iquique zela, eta ez Iquiqe bakarrik. Oker nengoen eta okerraren jatorria azalduko dut: Cantata de Santa Maria de Iquique zuen izena Quilapayun musika-taldearen disko batek, gertaera haiek narratzen zituena, eta disko hori behin baino gehiagotan entzun izan genuen guk 70eko hamarkadan, artean nerabe ginela, Gasteizko gure auzoan. Hunkituta entzun ere. Zeren, nahiz eta oso urrutiko eta oso aspaldiko kontuak izan Quilapayunek kantatzen eta kontatzen zituenak, guk ondo ulertzen genituen hitz haiek, ez zitzaizkigun arrotz egiten. Izan ere, 70eko hamarkadako bigarren erdi hartan gure hiriko langileen borrokak ere oso gogoan genituen. Iquiqueko Santa Maria eskola eta Gasteizko San Francisco eliza bat egiten ziren gure bihotz-buruetan (2). Quilapayunen Cantatak eta Luis Llach-en Campanades a Mort-ek historia bertsua kontatzen ziguten (3). Hitz haiek, hil kanpai haiek, denengatik ari ziren joka. Lluis Llach-en oihu hartako samina eta amorrua gureak ere baziren, gureak dira oraindik ere:
"Assassins de raons, de vides,
que mai no tingueu repòs en cap dels vostres dies
i que en la mort us persegueixin les nostres memòries!!"
(Arrazoien eta bizitzen hiltzaileak,
ez dezazuela egun bakar batean bakerik aurkitu,
eta heriotzean ere gure oroimena zuen kontra jazarri dadila!!)
(1) Uno de los tantos acribillados en la Escuela Santa María fue un ciudadano español de nombre Manuel Vaca, obrero de la oficina salitrera Jaspampa. Su medio hermano, el supuesto anarquista Antonio Ramón Ramón quiso hacer justicia por sus propias manos. El 14 de diciembre de 1914 a las 10.15 de la mañana, cuando el general Silva caminaba por la calle Viel, en las proximidades del Parque Cousiño... fue atacado por la espalda. Recibió varias heridas que lo mantuvieron enfermo por varios meses, y que motivaron su retiro (Wikipedia).
(2) 1976ko martxoaren 3an, Gasteizen eta greba orokor baten testuinguruan, bost langile hil zituen tiroz espainiar polizia militarrak eta 150 zauritu Zaramagako San Frantzisko elizaren inguruetan. Orduko segurtasun-indarren burua Manuel Fraga Iribarne ministroa zen.
1976ko urtarrilean 6.000 langile inguruk soldatak mugatzen zituen dekretua salatzeko eta haien lan-egoera hobetzeko greba hasi zuten. Bi hilabete geroago, martxoaren 3an, hirugarren greba orokorrera deitu zuten, langileen aldetik erabateko jarraipena izan zuena, hainbestekoa ezen hedabide ofizialek ere grebaren jarraipena %80koa izan zela onartu zuten. Goizeko lehen orduetatik poliziak manifestazio guztiak gogotik erreprimitu zituen. Arratsaldeko bostetan, langileak batzar bat egiten ari zirenean Zaramaga auzuneko San Frantzisko elizan … polizia militarrak —grisak— langileak irtenarazi zituzten gas negar-eragilea erabiliz, esparrua itxia izan arren. Elizaren kanpoaldean… poliziak, pistolaz eta metrailetaz tiro eginda, 150 pertsona zauritu eta 5 langile hil zituen. Haietako bi, tokian bertan hil ziren; beste hirurak, berriz, zauri larrien ondorioz ondorengo egunetan ospitalean. (Wikipedia)
(3) Lluis Llach kantautore katalanak kanta hunkigarri bat konposatu zuen istiluen gau berean. Campanades a morts deritzo, eta 1977an Mendizorrotzako polikiroldegian eman zuen lehen aldiz Mikel Laboak lagunduta. Gasteizko Araba Pabiloian berriz jo zuen hilketen 30. urteurrenean, Donostiako Orfeoiarekin batera. (Wikipedia) www.youtube.com/watch?v=cyErfhr8R-c)
