Kolonbia, Panama, Costa Rica (Tegucigalpa, 2011ko urriak 12)

NONDIK NORA: Ipiales (Ekuador/Kolonbiako muga, 2011ko apirilak 20) - Pasto - Popayan - CALI - Salvajina urtegia - Piendamo - Silvia - Totorò - Inzà - San Andres de Pisimbalà (TIERRADENTRO) - Tarqui - SAN AGUSTIN - Neiva - Girardot - Nariño - Cambao - Libano - Murillo - Parque Nacional Los Nevados - Termales del Ruiz - MANIZALES - Aranzazu - Salamina - Aguadas - Sonson - La Union - La Ceja - San Antonio de Padro (MEDELLIN) - Alto Boqueron - Santa Fe de Antioquia - TURBO - Capurgana (txalupaz) - Puerto Obaldia (PANAMA, 2011ko uztailak 22) (txalupaz) - Miramar (txalupaz) - Portobelo - PANAMA HIRIA - Penonome - Sona - Gualaca - Almirante - Sixaola (COSTA RICA, 2011ko abuztuak 7) - Puerto Limon - Turrialba - Cartago - SAN JOSE - Alajuela - Ciudad Quesada - Los Chiles (Nikaraguako muga, 2011ko abuztuak 23). Guztira: 3814 km.

KOLONBIA

Kolonbiak urrezko amaiera bat jarri dio urrezko aro bati, Hegoamerikan egin dudan ia hiru urteko egonaldiari. Urte zinez gogoangarriak, ederrak, Hegoamerikak eskaini dizkidanak eta mereziko luke haiek idatziz laburbiltzeko lana noizbait hartzea. Egokiera bilatu behar, ordea, horretarako, ez da beti hain erreza...

Santa Barbara konpainiako hegazkin batek ekarri ninduen Tenerife uhartetik Caracas-era, eta Hegoamerikara, aspaldiko egun batean, 2008ko urriaren 18garrenean, hain zuzen. Esan behar dut naufrago errukarri baten gisara heldu nintzela Venezuelara urte hartan, burua urpetik kostata ateratzen nuela. Ez du merezi orain hasiera kaskar haren zergatiak azaltzen hastea, baina bai esatea, Caracas ezagutzen ez dutenei batik bat, hiri hura ez dela hondartza lasai bat, palmondoz eta ur gardenez inguratua, arima desorientatuei atseden hartzen eta indarrak berritzen laguntzen dieten horietakoa. Caracas hiri gris, deprimente eta dekadentea da eta han lehorreratu ninduen ekaitzak, huraxe izan zen kontinente honetan zapaldu nuen lehen lurra. Eta azkena? Capurgana du izena. Capurgana Kolonbiako herri koskor bat da, lasaia eta atsegina, alde batean Uraba golkoko itsasoa eta bestean Darieneko oihan sarria dituena. Han, bai, palmondoak daude eta area garbiko hondartzak eta abegi oneko zeru bat. Bertan esan nion, bada, agur Hegoamerikari, txalupa bat hartuta, pasa den uztailaren 22an. Caracas eta Capurgana, beraz... infernutik paradisura dagoen aldea. Edo hor nonbait.

Baina Kolonbiaz ari nintzen. Kolonbia: narkotrafikoaren, paramilitarren, gerrilaren, legebakoen lurralde basati eta arriskutsua... Nork ez du, gutxi-asko, horrela pentsatzen? Biolentziaren estigmarekin dago oraindik lotuta Kolonbiako izena eta jende askok kopeta zimurtuko du hura entzun orduko, goiko zorigaitzen errenkada -edo are luzeago bat- gogora ekarrita. Ondo dakite hori hango gobernariek eta horregatik saiatzen dira - nahiz eta haiek ere biolentziaren sortzaile eta babesle izan- orbana garbitzen, munduari irudi atseginago bat aurkezten: "Kolonbia: arrisku bakarra, bertan gelditu nahi izatea" ("Colombia: el ùnico peligro es que te quieras quedar"), esaten digute azken publizitate-mezu arrakastatsuan. Eta bat nator ni ere, uste dut oraingoan asmatu egin dutela. Esan nahi dut Kolonbiak ez duela merezi gainean daraman gurutzea, bere ospe txarrak ez diola inondik inora justiziarik egiten. Egia da errealitate horiek - gatazka armatu kronikoarekin eta kokainaren ekoizpen eta trafikoarekin lotutakoak- hor daudela baina nekez egingo du topo haiekin, modu zuzenean behintzat, haiek bilatzen ez dituen bidaiariak. Beste zerbait aurkituko du, beste errealitate batzuk, bidaiari horrek eta horiek hartu nahi ditut aintzat hurrengo lerroetan. Beti bezala, neure ikuspuntutik mintzatuko naiz, han izan naizen aldi laburrean ikusi eta bizi izandakoaren esperientzia murritzetik. Dena den, esango dut nire gisara ibilitako gehien-gehienei oso antzeko hitzak adituko dizkiezuela Kolonbiaz galdetuz gero.

Eta zer aurkituko du, bada, hara doan bidaiariak eta, zehatzago, bizikleta-bidaiariak? Honako hau: geografiaren aldetik herrialde ikaragarri ederra eta oparoa, mendiek tolesduraz eta sakontasunez moldatu dutena. Beste modu batera esanda: aldapak eta malkarrak ia non-nahi, gora eta behera egiten duten bide luze politak, gailurrak, bailara sakonak, ibaiak, basoak... den-dena ia zentimetro bat ere huts egiten ez duen berde bizi-bizi, itxuraz infinitu batez, apaindua (eurien sasoian nintzen han). Ande mendiez ari naiz. Kolonbian du hasiera (edo amaiera) 7500 km luze den mendikate zoragarriak eta nazioaren bizkarrezurra osatzen du. Bizkarrezur hirukoitza, hiru adarretan bereizten baita han; bertan, adar horien arteko bailara eta zokoetan, kokatzen dira bide nagusiak eta hiru hiririk handienak: Bogota, Medellin eta Cali. Ande mendiekin lehenengo aldiz topo egiten duena aho zabalik utziko dute, ziur asko, hango sakontasunak eta neurrien eskergak. Argentina, Bolivia, Peruko..  berri daukanak, ordea, ez ditu aurkituko Kolonbian -edo gutxiagotan- hango eremu zabal bakartiak edo mundutik aparte diruditen mendi bazterrak, baina errepide nagusiak utzi eta bigarren mailako edo asfaltatugabeko bideak hartzera ausartzen bada, saria ez da nolanahikoa izango: hirietatik nekez suma daitekeen Kolonbia batekin egingo du topo, nekazari txikien Kolonbiarekin; haien eremuetan barruratuko da eta hor ere aparteko mundu batean dagoela sentituko du maiz; mendietako biztanleen gizalegea eta kanpotarrarekiko abegi ona ezagutuko ditu eta, bitxia bada ere, bakea sentituko du, hori ere eskaini baitezake gerraz hainbeste dakien herri honek...

Gauza gehiago ere aurkituko ditu bidaiariak: herri txit politak (Salamina, Santa Fe de Antioquia, Capurgana, San Andres de Pisimbala... goiko zerrendatik irten gabe); eremu arkeologikoak (Tierradentro, San Agustin); gailur txuriak eta alturetako paramoak eta paisaiak (Parque Nacional de los Nevados, Totorò eta Inzà bitarteko zatia...); desertu beroak ( "La Tatacoa" Neivatik gertu, nahiz eta ez nintzen bertara sartu...)...  Aurkituko du ekonomikoki aurrera doan eta aberastasuna sortzen ari den nazio bat eta horrekin batera erraz konturatuko da aberastasun horren banaketa guztiz orekagabe eta bidegabeaz; halako hausturak onartzen dituen herri bat -mundu bat- gaixorik dagoela pentsatuko du beharbada(1); eta konturatuko da Kolonbiako herria gerraz nekatuta eta gogaituta dagoela, bakea desio duela une honetan beste ezeren gainetik agian, eta hori ulertu behar dela Uribe lehendakari ohi eskuindarraren eta bere jarraitzaileen arrakasta ere ulertzeko (oker ez banago Kolonbia eta Txile dira gaur egun eskuineko gobernu garbiak dituzten Hegoamerikako herri bakarrak).

Baina guztiaren gainetik zerbait nahi nuke esan eta azpimarratu orain: Kolonbiak daukan altxorrik handiena bere jendea da. Asko izan dira bihotza eskuan zutela bidaiariari hurbildu zaizkionak eta kontinenteko toki gutxitan sentitu da han bezain eroso eta ondo hartua. Izan ere, Kolonbiakoa kontinenteko jenderik adeitsuena dela dio batek baino gehiagok; beste batzuek baieztapen hori zehaztu eta meritua erdibanatu beharra dagoela uste dute: haien iritziz, argentinarrei eta kolonbiarrei aitortu behar zaie lehen postua, biek ala biek merezi dute...

Nik honen harira Medellin inguruko familia "paisa" bat aipatu nahi dut, San Antonio del Pradon bizi diren Manuel, Marta eta Manuela. Manuelek eta Martak bizikletadenda txiki bat daukate ("Ciclocampeòn") eta hara iritsi nintzenean arreta oso berezien premian zegoen nire bizikleta, inoiz egon den egoerarik larrienean (arazo mekaniko eta estruktural serio samarrak...). Inoiz baino ederrago, galantago eta sendoago atera zen tailer hartatik eta horrez gain egun txit politak igaro nituen nik Manuel eta Martaren ondoan.

PASADIZOAK, SOLASAK, BITXIKERIAK...

Manuel eta Marta pertsona zintzoak dira, atseginak tratuan eta eskuzabalak. Inguruko guztiekin erakusten dituzten bertuteak dira horiek. Haien bizikletadendara hurbiltzen dena irribarrez eta arduraz hartuko dute beti. Marta da negozioaren bihotza, inurri nekaezin baten modura ibiltzen da goizetik gauera lanean, bai etxean eta bai dendan, guztiari kontu egiten, eta nago bera gabe ontzi hark laster joko lukeela hondoa. Manuel ere arduratzen da lan horietaz, jakina, eta ez da makala. Ameslariagoa aukeran.

Bizikleta ez da haientzat ogibide bat bakarrik, biek eta baita haien alaba Manuelak ere kirola maite dute eta maiz irteten dira inguruko bideak bi gurpilen gainean ibiltzera. Manuel urrunago ere heldu da eta hainbat bidaia eginak ditu Kolonbian barrena. Badu teoria bitxi bat, behin baino gehiagotan azaldu didana:"Gerrila dabilen inguruak, horietxek dituk Kolonbiako ederrenak. Herri honekin benetan maitemindu nahi duenak hara joan beharra zeukak".

Bai Manuelek eta bai Martak ondo ezagutzen dituzte Kolonbiako alde bortitza eta bere ondorioak. Manuelen gurasoak biolentziak hil zituen, ez dakit zeinek eta nola, ez nintzen halako galderarik egitera ausartu. Martaren aita paramilitarrek hil zuten. Horrek, hala ere, ez du piztu berarengan gerrilarekiko sinpatiarik. Martak bortizkeria gorroto du orain, edozein bortizkeria mota, eta harekin lotutako albisteak entzuten dituenean telebistan tristetu eta haserretu egiten da.

..............................................................................................................................................................

Tierradentro-ko Parke Arkeologikoa (San Andres de Pisimbala)

"La evidencias arqueològicas del Parque de Tierradentro pertenecen a sociedades agrìcolas precolombinas... que habitaron la regiòn de Tierradentro, en el municipio de Inzà, departamento del Cauca. En el Parque y sus alrededores se encuentran cientos de càmaras funerarias subterraneas (hipogeos), profusamente decoradas, que servian para entierros colectivos. Igualmente hay estatuas talladas en piedra, con estilo similar a las de San Agustin. Por su importancia històrica y cultural el Parque fuè declarado por la Unesco en 1995 como Patrimonio Mundial"  (parkeko sarreran emandako esku-orritik)

"... ederra tokia. Ederra mendi inguruagatik eta non-nahi den berde biziagatik, eta ederra darion lasaitasunagatik ere. San Andres de Pisimbala herri txiki bat da, koloniaren garaiko elizatxo polit bat daukana (horma txuriak eta lastozko teilatua). Jendea lasaia eta oso jatorra da, atsegin handia da, alde horretatik ere, hemen egotea... Hipogeoak VI. edo VII. mendetik X.enera bitartean harri bolkanikoa zulatuz egindako putzu edo zulo bertikalak dira, harmailaz hornituak eta sakonera bost eta sei metro izatera iritsi daitezkeenak. Zuloaren behealdean ate txiki baten adinakoa den sarrera bat dago, gela batera ematen duena (hilobia). Gelarik handienek zutabeak dituzte eta asko kolore gorri, beltz eta zurizko marrazki geometrikoz daude apainduta... 

Noizbehinka borrokak eta tiroketak gertatzen dira inguruetan (hala esan dit hipogeoetako zaindari batek) baina oso bakanak omen dira gertaera horiek eta sekula ez da odola herrira iritsi. Gerrilaren aktibitatea txikia da, aldizkakoa baino ez... ez da ahaztu behar, hala ere, Cauca departamenduan gaudela, "zona gorrian" alegia... Gaur Alto del Aguacatera igo naiz (ordubeteko igoera) eta handik herrira jeitsi gero. Inortxo ere ez dut ikusi bide guztian. Goian langarra ari zuen eta laino zerrendek beheko herritxoak ezkutatzen zituzten aldizka. Guztira, hipogeoak ikusteko geldialdiak barne, 4 bat orduko ibilaldi ederra mendiz mendi. Herrira iritsi baino ordu erdiren bat lehenago soldaduen kanpamendu txiki batekin egin dut topo. Bi soldadu baino ez ditut ikusi, dozena erdi bat baino gehiago ez ziren izango kanpadenda txiki haietan. Batekin aritu naiz hizketan, mutil jator eta adeitsu batekin. Halako tokietan profesionalak baino ez dabiltzala esan dit, eta aldi baterako datozela. Pentsatu dut ez zela samurra izango mendian bakarrik egotea hain talde txikia izanda, are gutxiago halako inguru batean. Herrian bertan "FARC" pintada batzuk ikusi ditut hormetan..." (nire egunkaritik. 2011ko ekainak 10)
...................................................................................................................................

Gizon bat dator nire atzetik bizikletaz. Nire parean jarri da eta hizketan hasi gara. Guataquì herriaren inguruetan gaude, Cundinamarcako departamenduan. Nire nonkik norakoez galdetzen dit, bidaiaz... Hegoamerikari itzulia ematen ari naiela azaldu diot, bi urte eta erdi daramadala zeregin horretan. Hegoamerikako geografiaren berri badaki eta mundukoarekin ere moldatzen da. Roberto du izena, 55 urte inguru. Animoak ematen dizkit, merezi duela egiten dudanak, Jainkoak lagunduko didala aurrerantzean, orain arte bezala... Elkarren ondoan jarrita goaz errepide estutik aurrera. Kolonbia ekarri dugu hipidera eta halako batean bera M19 taldekoa izan zela aitortu dit, ideia haien ingurukoa (2). "Ezer gutxi dakit nik M19ari buruz baina uste dut  haien buru guztiak akatu zituztela, borrokan ari ziren garaian batzuk, armak utzi eta gero besteak..." "Bai, hala izan zen -onartu du berak-, nik ere bost atentatu sufritu nituen baina hemen nago oraindik. Herritxo honetan aurkitu dut nire herriak beste inon eskaini ez didan bakea..."
..............................................................................................................................

Salamina herria. Sartzerakoan, bidetik oinez zetorren gizon batekin izandako elkarrizketa: "Buenos dìas, va usted bien cargado, esa bici debe pesar por lo menos cuatro arrobas..." "Buenos dias, entre 60 y 70kilos. ¿cuànto es una arroba?" "Son 25 libras, o sea unos 12 kilos... Pero dice usted que 60 kilos... eso son màs de 4 arrobas, ¡son 5! Y uted otro tanto, mucho màs no creo... 10 arrobas rodando sobre esas ruedas y por estas cuestas... ¡Ave Maria, usted si que es berraco!"
.................................................................................................................................

Capurgana herri koskor bat da, 2000 biztanle ingurukoa, Urabako golkoan, Panamako muga ondoan, dagoena. Lehen begiratu batean ez zaio ezer falta, lehen eta bigarren hezkuntzako eskolak ditu, erietxe txiki bat, futbol-zelaia, dendak eta hotelak, kai bat, argindarra eta edateko ona den kanilako ura,  polizia-etxe bat... Herri batzuek izan ohi dituzten gauza horiek guztiak ditu eta beste zerbait ere bai: kostalde berde eta oparo bat, hainbat hondartza txikiz hornitua, eta Darieneko oihan sarria haien inguru guztian. Zer falta zaio Capurganari, zein du gabeziarik deigarriena? Esan dezadan azkar: autoak. Ez dago bat ere herri guztian. Izan ere, Capurganara ez dago lehorrez iristerik oinez ez bada, ez dago errepiderik alegia. Berezitasun horrek eta naturaren edertasunak gero eta bisitari gehiago -atzerritarrak eta Medellin ingurukoak- erakartzen dituzte herrira, nahiz eta txalupaz egin beharreko bidaia, bi ordu eta erdi ingurukoa, bat ere erosoa izan ez. Baina inork ez du damurik, Capurgana paradisu bat da. Hori esaten badu bertako jendeak harrotasunez -nahiz eta haientzat paradisu arrunta izan, egunerokoa-, zer esanik ez kanpotarrek: denok liluratuta geratzen gara herriko eta herritarren lasaitasunarekin eta hango edertasunak areago edertzen dituzten erritmo nagi eta motelekin. Capurganan autorik ez dago eta, antza, inork ez ditu faltan aurkitzen. Itsasoa, oihana eta denbora, ordea, soberan dute bertakoek. Toki exotikoa da, inondik ere, eta horregatik gero eta bisitari gehiago hurbiltzen da bertara, gero eta hiritar gehiagok egiten du amets hango bizitzarekin.
...............................................................................................................................

PANAMA ETA COSTA RICA

La Región del Darién, es un área selvàtica ubicada en el límite de Amèrica Central (Panamà) y Amèrica del Sur (Colombia), que ha funcionado históricamente como una barrera natural entre ambos subcontinentes. Aún en la actualidad no existen vías terrestres de comunicación que atraviesen la zona. En el tapón del Darién se interrumpe la Carretera Panamericana, que conecta la mayor parte de los países del continente americano. 
Por el lado colombiano, la carretera termina cerca de 43.5 km al occidente de Chigorodò en Lomas Aisladas (Casa 40) ... Por el lado panameño, la carretera termina en el pueblo de Yaviza. La carretera Transversal de las Amèricas será una carretera que unirá Panamá con Colombia, este proyecto ya esta adjudicado. (Wikipedia)

La région de Darién ou bouchon de Darién (de l'espagnol, tapón del Darién ; en anglais : Darién Gap) est une zone de marais et de forêt séparant le Panamà et la Colombie, d'environ 160 km de long et 50 km de large.
Le bouchon de Darién ne comporte aucune infrastructure. En particulier, il ne possède aucune route, leur construction étant hors de prix dans la zone et le bilan écologique très lourd : aucun consensus politique en faveur la construction d'une voie le traversant n'a émergé. Le bouchon de Darién sépare donc physiquement l'Amérique centrale de l'Amérique du Sud et reste le dernier maillon inachevé de la route panaméricaine. (Wikipedia)

Darien-eko oihana zeharkatzeko aukeren artetik merkeena aukeratu nuen (lehorrez joatea hasieratik baztertuta, zaila eta arriskutsua zelako): itsasoz gurutzatuko nuen Erdiko Amerika eta Hegoamerika bereizten dituen errepiderik gabeko tarte ospetsua eta horretarako hiru txalupa erabiliko nituen: lehenak Kolonbiako azken herrira eramango ninduen, Capurganara; bigarrenak aurrekotik gertu dagoen Puerto Obaldiara, Panamako lehen herrira; azkenak San Blas artxipielagoa gurutzatu -Kuna indioen bizitokia- eta Colon hirian edo haren inguruetan utziko ninduen. Han bizikletara ostera igo eta normal jarraituko nuen Panama Hirirantz.

Ez dut bat ere maite bizikleta ez den beste ibilgailurik erabiltzea bidean aurrera egiteko eta gutxi maite ditut, halaber, abiadura handiak eta presak baina oraingoan aukera gutxi zegoen. Karelez kanpoko motor indartsuekin hornitutako txalupa arinak izaten dira Uraba golkoko herriak maizenik lotzen dituztenak (3) eta halakoetan iritsi nintzen Capurganara, lehendabizi, eta Puerto Obaldiara gero, hasieran pentsatu bezala. Arazo handirik gabe iritsi ere, bidaia ez zen, haraino, nik espero eta entzuna nuen bezain txarra izan. Lasaitu egin ninduen horrek eta larunbat goiz garbi batean Puerto Obaldiatik Colon-era eraman behar ninduen azken ontzira -beira-zuntzezko txalupa luzexka batera- igo nintzenean, ez nien ia erreparatu popako bi motortzarrei. Uste nuen okerrena pasatua zegoela. Bai, zera. Nire bizialdi guztian egin dudan bidaiarik beldurgarriena eta mingarriena hastera zihoan eta horretaz konturatzeko ez nuen luzaroan itxaron beharrik izan. Motor deabru haiek martxan jarri eta handik minutu erdira gure txalupatxoa abiadura eroan zihoan jauzika eta kolpeka olatuen gainetik, motorrek eman ahal guztian orro egiten zuten gure ondoan, eta bi bidaiariok (emakume isil bat eta biok) karelari ahal bezala heldu eta elkarri begiratzen genion, astindu bortitz haiekin guztiz izututa. Goiz polita atera zuen egun hartan, laino gutxikoa, baina abiatu eta handik gutxira horizontetik etorritako hodei beltz astunak zabaldu ziren zeruan. Ilundu egin zuen, bat-batean, eta euria zarra-zarra hasi. Olatuek ikatzaren tankera hartu zuten eta itsasoa muino eta zulo beltzez bete zen gure inguruan, baina gure pilotua ez zen horregatik kikildu eta aurrera jarraitu zuen abiadura gutxitu gabe, desanparo hartan egoskorkeriaz barruratuz. Ilunpea, euria, itsasoaren dardar sakona eta txaluparen lasterketa urduri eta axolagabea: haiek ziren gure paisaia, inguratzen gintuen mundu likidoaren mugetan ez zegoen besterik -kostaldeko marra, ordura arte begien bistan edukitakoa, ez zen gehiago ageri-. Lehorrekoa naiz ni eta oso lasai ez nintzen sentitzen baina guztiarekin ere zera esango dut, indarra eta edertasuna ez zirela falta paisaia hartan. Itsasoaren goibeltasunak eta ezohiko hurbiltasunak ikuskizun aparta eskeintzen zidaten, kezkak gorabehera. Gutxi iraun zuen, dena den. Laster ostarteak zabaldu eta eguzkia zeruaz nagusitu zen berriro. San Blas artxipielagora hurbiltzen ari ginen.

Bidaia anker hartan San Blas artxipielagoak eskaini zizkigun atsegin eta atseden une batzuk, une bakarrak. Uharte txikien postaleko edertasunari zor zaio tregua hori eta baita itsasoaren bat-bateko baretasunari ere, ispilu baten antza hartu baitzuten han urek; ingurura patxadaz begiratzeko aukera eman zigun horrek, egun hartan lehenengo aldiz. Kolore berde biziko nenufarrak dira Kuna indioen uharteak, itsasoa zipriztintzen duten oihan pusketaxo disdiratsuak, eta gure txalupa nekerik gabe irristatzen zen orain haien artetik. Area txuriko hondartzak eta palmondoen ilada lerdenak ikusten nituen berdamenaren ertzetan eta lastozko etxetxoz osatutako herrixka trinkoak. Ostarteak zabalak ziren orain, argia zen berriro egunaren jabe. Kuna indioen arraunontzitxoak patxadaz mugitzen ziren ur urdin ilunetan batera eta bestera. Nik inbidiaz eta jakinminez begiratzen nien. Lana ote zen -galdegiten nion neure buruari- arrantzale haien jarduna, eguneroko "ogia" (arraina) mahaira eramateko ahalegin lasai hura? Izatekotan, antz gutxi zeukan nik ezagutu nuen soldata irabazte plazer gutxikoarekin, garai bateko inertzia grisarekin. Beharbada abesti zaharrak ez zioen guztiz gezurrik eta lana ez zen beti zigorra eta nekea, ez zen beti menpekotasuna; beharbada kantagai ere bihurtu zitekeen, atsegin iturri. Hantxe neukana, aurre-aurrean, ez al zen horren froga?..

Txalupa jauzika eta astinduka hasi zen berriz ere eta gogor heldu nion karelari. Kuna indioen goroldiozko uharteak atzean ziren jadanik, atzean arrantzaleen kanoa zaharrak eta nire gogoetak. Atzean arestiko bakea eta tregua ere, hori zen okerrena. Paradisutik kanpo geunden, berriro sufritzen. Bitan eskatu nion pilotuari, motorren orroaren gainetik ahotsa ahal bezala goratuz, abiada pixka bat mantsotzeko baina hitz gutxiko eta begitarte uzkurreko bihozgabe hura ez zen errukitu, bost axola berari gure arrenkurak eta minak (bera zutik zihoan, bolanteari ondo helduta). Beste bitan lortu nuen, hala ere, txalupa geldiaraz zezala, bizikleta eta poltsak hobeto kokatzeko, haiek ere jauzika eta zilipurdika baitzihoazen gure aurrean, batidora batean bezala. Bizikleta zen nire benetako kezka, bidaia hartan hargatik hartu nuen minik handiena. 
Arratsaldeko ordu bietan, sei orduko tortura latzaren ondoren, Miramar-en lehorreratu ginen. Handik errepidez Portobelora abiatu nintzen ni. Bi egun geroago Panama hirian nengoen.

Panama hirian zazpi egun eman nituen. Besteak beste, zauriak sendatzeko baliatu zitzaidan denbora hura, ipur masailak ubelduta eta handituta nituelako eta nekez etsitzen nuelako eserita. Bizikletak ere sufritu zuen: kalte gehiago hartu zituen sei ordu haietan aurreko hamar urte guztietan baino (4).
...........................................................................................................................................

Panama hirira 1998. urtean ere sartu nintzen bizikletaz. Hiriko hiru tokik, edo hiru irudik, iraun dute tinko nire gogoan urte hartaz geroztik: kanal ospetsua eta hura zeharkatzen duen zubia (Puente de las Amèricas), Alde Zaharra (Panama koloniala) eta banketxe eta merkataritza guneko etxeorratzen pilaketa, itsasoaren ondoan, hiriari halako Manhattan aire bat ematen diona. Hamairu urte joan dira eta gogoan gordeta nituen oroitzapen haietatik badago bat historiara pasatu dena: Alde Zaharrarena.

Panama hiria 1519. urtean fundatu zuten espainolek (Pascual de Andagoya arabarra egon zen hiriko sorrera taldean) baina 1671an Morgan pirata inglesak eta harekin zihoazen 1400 gizonek gogor eraso zioten eta suntsitu. Ez ziren esku hutsik bueltatu beren ontzietara, 195 mando erabili omen zituzten lapurtutako altxorrak garraiatzeko. Hiria berriro eraiki zuten bi urte geroago, 1673an, baina defentsa errazteko asmoz beste kokaleku bat aukeratu zuten, aurreko tokitik 8 bat km hegomendebaldera zegoen penintsula bat: gaurko Alde Zaharra dagoen lekua. Hasierako kokaleku haren mugak gainditu gabe iraun zuen hiriak 1904. urtera arte. Orduan, kanala egiteko lanekin batera, handitzen hasi zen eta ekialderantz zabaltzen.

Orain dela 13 urte Alde Zaharra Panama hiriko auzo herrikoi bat zen, auzo umila eta polita, zarpaila ere, agian, neurri batean, eraikin asko diru eta arreta faltagatik bertan behera utzita edo hondatu samartuta zeudelako, baina auzo bizia inondik ere, ostatu, jantoki eta denda txikiz betea. Hura dena desagertu egin da: ostatuak, jantokiak, dendak... eta baita jendea ere, dena atera dute handik. Tristura ematen du kale haiek, lehen mugimenduz eta jendez beteak ageri zirenak, orain ia hutsik eta hilik ikusteak. Zer gertatu da? Hona hemen nire susmoa: egun batean norbaiti bururatu bide zitzaion auzoa goitik behera berritu beharra zegoela, negozio ona ere izan zitekeela hori, eta jende pobre haiek eta beren dendatxo itsusiak oztopo bat zirela horretarako, soberan zeudela. Lanari ekin zioten. Auzoa garbitu zuten lehendabizi, hustu. Gero langileak eta makinak ekarri eta lanak hasi ziren. Eta horretan ari dira oraindik, eraikin zaharrak eraberritzen eta auzoari sekulako "liftinga" egiten. Diruak agintzen du. Lehengo biztanleak ez dira itzuliko eta auzoaren aurpegi berria diruarena izango da, "dotoreziarena". Han eta hemen ateak zabaltzen hasi diren denda berriek hori erakusten dute jadanik. Orain dela 13 urte auzoaren bihotzean -Plaza de la Independencian- bazegoen hotel umil baina egoki bat eta bertan hartu nuen nik ostatu; laupabost solairuko eraikin hartara hurbildu naiz egun hauetan: guztiz hustuta dago barrutik, kanpoko paretek baino ez diraute zutik. Langileetako batek esan didanez eraikina berritzen ari dira eta amaitzen dutenean igeritoki dotore bat edukiko du barruan hotel berriak eta auskalo zenbat izar ate gainean.
1671an sakeatu zuen Morganek Panama hiria eta orduko biztanleak ihesean abiarazi. Oraingo piratak ez dira itsasoz etorri, ez dira hirira kainonazoka eta ezpatak eta labanak astinduz sartu, baina nago Morgan zaharrak miraz eta inbidiaz begiratuko liekeela, harro ere seguruenik, mendeak joan arren bere lanbidearen osasuna eta sasoi ezin hobea ikusita. Bere pirata-azainak ume jolasak irudituko litzaizkioke agian gaurkoen aldean.
......................................................................................................................................

Igande goiz eguzkitsu batean atera nintzen Panama hiritik. Kanalaren gainetik doan zubia, Puente de las Americas ospetsua, igotzen hasi baino lehen atzera begiratu eta orain dela 13 urte, hirira sartzen ari nintzela, lapurreta egin zidaten tokia ikusi dut: zubipe bat, Avenida de los Martires eta Avenida de los Poetas hiribideak bereizten diren lekua baino lehentxoago. Hamalau urte honetan pairatu dudan indarrezko lapurreta bakarra izan zen eta zorionez ondorio larririk gabea. Zubia jeitsi eta bestaldean oroimenari eta nostalgiari amore eman diet beste behin ere. Emigrante eta langile txinatarren omenez jasotako oroitarriaren ondoan gelditu naiz, errepide ondoko enparatzatxoan. Ameriketako Zubia ezin hobeto ikusten da handik. Zubi hori bera eta zeru garbi bat ikusten genituen 1988. urtean ere Gasteizko hiru lagunek. Houston eta Buenos Aires bizikletaz lotzea zen gure asmoa eta toki honetan bertan, aurrean dudan petrilean eserita, ageri gara orduko argazki batean: bizikletak ondoan eta Panama hirirako sarrera eman behar zigun zubiari serio begira.

Costa Rica alderako bidea ez da oso interesgarria. Errepide panamerikanoa, ia beste aukerarik ez dago, eta hura hartu nuen hurrengo egunetan, salbu eta Sonà inguruan, non monotoniatik eta trafikotik urruntzearren bigarren mailako errepideak hobetsi nituen. Kolonbian hartutako ohiturari eutsi nion Panaman ere eta ia arratsaldero hurbiltzen nintzen suhiltzaileen egoitzetara, kanpatzeko toki baten bila. Ondo eta adeitsu hartu ninduten beti.  David hiria baino lehenago bide nagusia utzi eta iparraldera jo nuen, Atlantikoko kostalderantz. Cordillera Central-eko mendiak eta oihanak zeharkatu eta Sixaola-ko mugatik sartu nintzen Costa Rica-ra, abuztuaren 7an.
....................................................................................................................................

"Banana Errepublika Hego Amerikako eta Ertamerikako hainbat herrialde mespretxuz izendatzeko erabiltzen den terminoa da. Hala ere, kontzeptua zabaldu eta demokrazia eskaseko gobernu bat edo enpresa atzerritar eta multinazionalen eskaera zein interesei men egiten dien edozein herrialde aipatzeko erabiltzen da". (Wikipedia)

Banana sail handiak aurreneko aldiz Kolonbian ikusi nituen, Andeak atzean utzi eta Turbo inguruko behe-lurretara iritsi nintzenean. Panaman ere bai, Costa Ricako mugarantz nindoala, eta paisaia hori ez zen asko aldatu bestaldean, muga zeharkatu eta gero. Sail handiak, bananaren eta monolaborantzaren monotonia kilometrotan eta kilometrotan, plastiko urdineko banana multzoak zintzilik lerroz lerro, ilada amaigabeetan. Eta alde guztietan logotipo eta hizki berdinak: "Chiquita". "Chiquita" Estatu Batuetako banana enpresa banatzaile garrantzisuena da eta United Fruit Company konpainia ezaguna izan zenaren oinordekoa (5). Eta nondik zetorkion ospea United Fruit Company delakoari? Ez dago tokirik hemen horren inguruko xehetasunak ematen hasteko, esan dezadan bakarrik hari horretatik tiraka Banana Errepubliken urrezko arora iritsiko ginatekeela eta gorbatako pirata eta gaizkileekin ere topo egingo genukeela berriro... Baina, urrezko aroa esan dut iraganeko kontua balitz bezala? Banana Errepublikak? Zein eta non? Wikipediako goiko definizioan ezabatu "enpresa atzerritar eta multinazionalak" eta jarri horren ordez gaurkotasun handiko termino bat, "merkatuak"...

......................................................................................................................................

Azkar pasatu nintzen Costa Rica-tik, parke nazional eta hondartza ospetsuak bisitatu gabe. Puerto Limon-en eta San Josen bakarrik egin nituen egun batzuetako geldialdiak. Costa Rica herri berezia-edo da Ertamerikan: demokrazia zaharra eta egonkorra, eskualdeko ekonomiarik sendoena eta garatuena, naturaren santutegia, armadarik gabeko herria... lorpen horiek aipatzen dira maiz eta haiek eman diote "bakearen eta ongizatearen uharte bat" izateko ospea. Ospe horrek, prezio egokien eta exotismoaren xarmarekin nahastuta, erakarri ditu Estatu Batuetako eta Europako milaka eta milaka jubilatu, etxea erosi eta han bizitzen jarri direnak eta ospe horrek erakartzen du urtero atzerriko turista olde bat ere. Egia esan lorpen azpimagarriak dira lehen aipatutakoak, are gehiago Ertamerika bezalako eskualde nahasi eta zail batean (6), eta agian horregatik batzuek -suitzarrek edo munduan hain ugari bide diren Suitzazaleek- "Ertamerikako Suitza" deitu izan diote, nazio batentzat hori baino laudorio hoberik ez dagoelakoan. Ez, ez da Suitza bat Costa Rica, ondo latinoamerikarra da eta eskerrak. Baina, esan bezala, baditu hainbat ezaugarri inguruko nazioetan nekezago aurkitzen direnak: zaila da, esaterako, muturreko pobrezia ikustea; badago halako "orden" bat gauzetan, inguruko beste herrietan askoz meheagoa dena; turistak ezezik langile etorkinak ere (Nikaraguakoak batez ere) saldoka hurbiltzen dira bertara, soroetan eta etxe-eraikuntzan lan egitera.. . Estatu Batuen eragina nabarmena da batzuetan, adibidez ingles hizkuntzaren presentzian eta inglesdunen jokabide ausartan (edo lotsagabean...) ez baita arraroa norbait zurekin inglesez hitzetik hortzera hastea, aurretik hizkuntza hori ba ote dakizun galdetu ere gabe. Ni ez naiz inoiz oso Costa Rica zalea izan, herri horrek ez zuen lortu lehen -eta ez du lortu orain ere- nire arreta eta gogoa bahitzea baina esango dut, hala ere, lasai eta gustora ibili naizela hango bideetan (trafiko bizia gorabehera). Costa Ricako jendea adeitsua da, lasaia eta jatorra eta nirekin ezin hobeto portatu dira. Eta beste zerbait, oso garrantzitsua: errepidean gidari zentzudunak eta gizabidetsuak dira, nire ikuspuntutik aspaldiko onenak (nahiz eta asko hobetu litezkeen oraindik gauzak arlo horretan), eta horrek asko esaten du haien alde eta Costa Ricaren alde. Azken baten, ez al dira horiek gizarte zibilizatu eta aurreratu baten ezaugarririk behinenak?
............................................................................................................................
Kanta eta bideo bat amaitzeko. Puerto Ricoko Calle 13 musika taldearen "Latinoamerica". Merezi du ikustea. http://www.youtube.com/watch?v=DkFJE8ZdeG8&feature=topvideos_music

Tegucigalpa, Honduras. 2011ko urriak 12

(1) Colombia is a standing middle power with the fourth largest economy in Latin America. However income and wealth are unevenly distributed. In 1990, the income ratio between the richest and poorest 10% was 40-to-one, climbing to 80-to-one in 2000. In 2009, Colombia had a Gini coefficient  of 0.587, the highest in Latin America, with 46% of Colombians living below the poverty line and 17% in "extreme poverty". (Wikipedia)

(2) El Movimiento 19 de Abril abreviado como M-19 o el eme fue un movimiento insurgente colombiano nacido a raíz de un supuesto fraude electoral en las elecciones presidenciales del 19 de abril de 1970 , nace como rebeldia y movimiento politico y luego se vuelve un movimiento armado. Tras su desmovilizaciòn se convirtió en un movimiento político de izquierda conocido como AD-M19 (Alianza Democrática M-19) que ganó importante respaldo popular y fue uno de los constituyentes de 1991; desapareció a mediados de la dècada de 1990 y algunos de sus miembros se unieron a otras agrupaciones políticas. (Wikipedia)

(3) Zamauntziak ibiltzen dira kostalde hartan eta haiekin ere egin daiteke bidaia modu merke samarrean. Uharte eta portu askotan gelditzen direnez hainbat egun behar izaten dute jomugara iristeko.

(4) Orain daukadan bizikleta Zeelanda Berrian erosi nuen, 2001ean, bigarren eskutik (berrehun dolar amerikarretan). Geroztik 120.000 km inguru ibili ditut harekin. Txalupa-bidaian atzeko parrilla, bizikletaren urte eta kilometro berdinak dituena, okertu zen eta koadroari zulo bat egin zitzaion.

(5) United Fruit Company (UFC) (1899-1970) fruta tropikalen (batez ere banana eta ananak) ekoizpenean eta salerosketan nabarmendu zen multinazional estatubatuarra da. Ertamerikan eta Karibean sail handiak zituen. Mamá Yunay izenarekin ere ezaguna zen ("Yunay" "United" terminoaren deformazio bat da). Botere izugarria zuen Ertamerikako herrialdeetan eta legez kanpoko ekintza asko egin zituen bere historian... (Wikipedia)

...En 2007 Chiquita Brands enfrentó un juicio en Estados Unidos por haber financiado grupos de "autodefensa paramilitar" en Colombia que fueron responsables de la masacre de sindicalistas y campesinos; la compañía tuvo que pagar una multa a las autoridades de su país...

(6) Tegucigalpan nago eta egun hauetako egunkariek zera diote, ONUk (Nazio Batuen Erakundeak) egindako ikerketa baten arabera Honduras dela munduko herririk biolentoena, 100.000 biztanleko 82.1eko hilketa-tasa duelarik, Venezuela, Mexiko edo Boli Kostakoa (Costa de Marfil) baino altuagoa. Bigarren postua El Salvadorri dagokio. Guatemala ez dabil urrun eta hiru herri horiek ematen diote Ertamerikari munduko eskualderik odoltsuenetakoa izateko ospea. Bestaldean Nikaragua eta Costa Rica daude, eskualdeko lasaienak.

Balada de la bicicleta con alas (Leon, Nikaragua, 2011ko irailak 15)

Autoerretratua (Hegoafrika, 2006)

Rafael Alberti
 
1

A los cincuenta años, hoy, tengo una bicicleta.
Muchos tienen un yate
y muchos más un automóvil
y hay muchos que también tienen ya un avión.
Pero yo,
a mis cincuenta años justos, tengo sólo una bicicleta.

He escrito y publicado innumerables versos.
Casi todos hablan del mar
y también de los bosques, los ángeles y las llanuras.
He cantado las guerras justificadas,
la paz y las revoluciones.
Ahora soy nada más que un desterrado.
Y a miles de kilómetros de mi hermoso país,
con una pipa curva entre los labios,
un cuadernillo de hojas blancas y un lápiz
corro en mi bicicleta por los bosques urbanos,
por los caminos ruidosos y calles asfaltadas
y me detengo siempre junto a un río,
a ver cómo se acuesta la tarde y con la noche
se le pierden al agua las primeras estrellas.

2

Es morada mi bicicleta
y alegre y plateada como cualquiera otra.
Mas cuando gira el sol en sus ruedas veloces,
de cada uno de sus radios llueven chispas
y entonces es como un antílope,
como un macho cabrío, largo de llamas blancas,
o un novillo de fuego que embistiera los azules del día.

3

¿Qué nombre le pondría hoy, en esta mañana,
después que me ha traído,
que me ha dejado sin decírmelo apenas
al pie de estas orillas de bambúes y sauces
y la miro dormida, abrazada de yerbas dulcemente,
sobre un tronco caído?

...
Cabra feliz de las pendientes.
Eral de las cañadas.
Niña escapada de la aurora.
Luna perdida.
Gabriel arcángel.
La llamaré con este frágil nombre.
Porque son sus dos alas blancas las que me llevan,
Anunciándome el aire de todos los caminos.

4

Yo sé que tiene alas.
Que por las noches sueña
en alta voz la brisa
de plata de sus ruedas.

Yo sé que tiene alas.
Que canta cuando vuela
dormida, abriendo al sueño
una celeste senda.

Yo sé que tiene alas.
Que volando me lleva
por prados que no acaban
y mares que no empiezan.

Yo sé que tiene alas.
Que el día que ella quiera,
los cielos de la ida
ya nunca tendrán vuelta.

Cali (Kolonbia). 2011ko ekainak 4

Familia nomada (Andoni, Alice, Maia)

Trujillo (Peru) - Cali (Kolonbia): 103 egun, 3840 km. Nondik nora: TRUJILLO (PERU) - Paijan - Pacasmayo - Cajamarca - Chachapoyas - Jaen - LA BALSA (Peru/Ekuadorreko muga) - Zumba (Ekuador) - Vilcabamaba - Loja - Zamora - Gualaquiza - Macas - Puyo - Baños - Ambato - Latacunga - (Zumbahua - Quilotoa aintzira - Sigchos - Latacunga) - Tumbaco - QUITO - Nono - Tandayapa - Bella Vista - Mindo - La Concordia - Pedernales - Mompiche - Muisne - Quingüe - Sua - Esmeraldas - Las Peñas - La Concepciòn - Mira - El Angel - Bolivar - Tulcan (Ekuador) - Ipiales (Kolonbia) - Pasto - Popayan - CALI





Maite ditut
maite
gure bazterrak
lanbroak
izkutatzen dizkidanean  (Mikel Laboa)


Peruko Trujillo hiritik, Lucho eta Araceliren etxetik, urtarrilaren 17an abiatu nintzen. Lau hilabete eta erdi honetan Peru iparraldeko mendialdea, Ekuador guztia eta Kolonbiako hegoaldeko lurrak zeharkatu ditut.

Ibilbide horretan toki bat nahi nuke bereizi eta nabarmendu, edertasun handiko inguru bat: Peruko iparraldea, hain zuzen, batez ere Cajamarca hiri kolonialetik Chachapoyas-era doan tarte polita. Geografiak, naturak eta hango bideek begiei eskaintzen dieten oparia ez da nolanahikoa, eta oparia da, halaber, eta handia, bertan bizi den jendearen izakera lasai eta amultsua. Eta nire aukera areago zehaztu eta mugatu beharko banu, aipatutako tarte horretan txoko bat aukeratu eta besteen gainetik jartzeko eskatuko balidate, aspaldiko ezagun bat hartuko nuke gogoan: Urrezko Sugea, Marañon ibaia benetako izenez. Haren urek lur bakarti hartan ireki duten sakonune eskergak eta hango maldetan gora eta behera kixkurtzen diren bideek arnasa lapurtu eta aho zabalik utzi ninduten (zentzu guztietan).

Ekuadorreko eta Kolonbiako lurrek, ordea, ez didate Perukoek adinako zirrararik eragin. Ez dut esan nahi ederrak ez direnik. Izan ere, ederrak, oso ederrak dira hemendo bailara berde eta sakonak eta haiek inguratzen dituzten mendi sendoak (gogoan dut 88. urtea, Kolonbiara iritsi eta Ande mendiekin lehenengo aldiz topo egin genuenekoa, eta nola mirestu eta ederretsi genituen lur hauek orduan). Esan nahi dut Ande mendiak izan direla nire ibileraren bizkarrezurra azken urtebete luzean -Patagoniako lautada bakartietatik aldendu nintzenetik-, eta agian atzean geratu diren parajeen handitasunak eta altura haietako argi aratzak itzal egiten diotela orain mendikate luzearen azken mutur honi.


Ekuadorren, hala ere, aurkitu izan dut aipatzekoa den toki bat, berezia eta nire gustokoa, nahiz eta mendiekin eta alturekin bat ere zerikusirik eduki ez: iparraldeko kostaldea. Oso hondartza zalea ez banaiz ere, Mompiche inguruko itsasertzak ezohiko plazer batzuk eskaini dizkit pasa diren asteotan: hondartzako paseoak, olatuen laztana, itsaso handiaren zurrumurrua eta hurbiltasuna... egun lasai eta atsegin batzuk, hitz gutxitan. Esmeraldas hiria bera ere aipatu beharko nuke, kale haietako giro afrikarra, arrantzaleen portua, hango lagunen harrera eta konpainia...


(Digresio bat:
Hiru hilabete eta erdi bakarrik.... eta, hala ere, betiko sentipena, Trujillo eta hango egonaldia hain daude urruti orain, hain daude urruti Peru, Bolivia, Argentina, arestiko Quito bera ere... iragan urrun batean ia, beste denbora batean.... Ez dut galdu kontaktua toki horietan ezagutu nuen hainbat lagunekin, eta noizbehinkako harreman horrek sendotasuna eta hurbiltasuna ematen die pertsona haiei, haien bizitzei, haien oroitzapenari... Uste dut neuk galdu dudala, nolabait, sendotasuna. Ez hemen nagoen honek baizik eta lur haiek ibili zituenak, ordukoak... Lanbroaren tankera hartzen diet orain bide eta ibilera haiei, hain aspaldikoak ez badira ere, egunetik egunera dena zaharkitu eta ostera eraberrituko balitz bezala, ni barne. Kontradiktorioa da errelitate hau, batetik nire urratsen mantsotasuna sentitzen dut, inora iristeko presarik eza, egunen joana ez azkartzeko desira; bestetik denboraren arrapalada dago, etengabeko mugimenduaren bertigoa, atzo goizekoa dagoeneko iragan eta distantzia bihurtu duen orainaren bultzada... Sendotasuna du orain horrek, une honek. Sendotasuna du geroaren deiak, haruntzago dagoenaren lilura setatsuak. Eta sendotasuna dute hango eta hemengo lagunek. Zurrunbilo aldakor honetan aingura bat dira haiek, presentzia irmo eta lasaigarri bat.)


Esanak esan, ez dira izan mendiak, edo hondartzak, edo ibaiek lurrari egin dizkioten ebaki sakonak, azken hilabeteotako azpimagarriena. Ez da izango naturaren eskaintza denbora honek oparituko didan oroitzapen bakarra, ezta lehena ere. Jendea izango da oraingoan, pertsona zehatzak, oroimena bahitu eta bertan markarik iraunkorrena ezarriko dutenak. Denetariko pertsonak. Aspaldi bateko lagun ia ahaztuak batzuk, iraganeko biztanle higatu eta lausoak, toki lanbrotsu hartatik jauzi egin eta bidera ustekabean irten zaizkidanak, ez fantasmen gisara, zeudenean berpiztuak, baizik eta mugimenduak eta aldaketak denoi ematen diguten dohaiarekin, izaera berrituarekin. Pozgarria oso izan da haiekin berriro topo egitea. Lagun berriak beste batzuk, berriak izanagatik betikoen gisara hurbildu zaizkidanak, haien indar eta zintzotasunarekin; poz iturri izan dira haiekin emandako egunak ere eta zaila egun horien ostekoa, bideko bakardadera bueltatu beharra. Eta denetariko enkontruak, aurreikusiak eta baita inondik inora espero eta bilatzen ez nituenak ere, batzuk zinez bitxiak, patuaren karanbola arraro eta zailak, hainbesteraino non "bizitza gidatzen duen esku izkutuarekin" gogoratu izan naizen halakoetan, ez ote zen bera han zebilena gu elkarrengana bideratuz, hobe beharrez, "toki egoki eta doia" aurkitu genezan azkenik elkarren ondoan, edo behintzat urrats bat eman genezan bake horretarantz... Baina utzi dezadan poesia alde batera, apur batean behintzat. Piura (Peru), Quito , Esmeraldas (Ekuador) eta Pasto (Kolonbia) hiriak izan dira elkartze eta berrelkartze berezi horien kokalekuak. Azkenekoa, Pastokoa, kontatuko dizuet.

FAMILIA NOMADA BAT


"A tus atardeceres rojos se acostumbraron mis ojos, como el recodo al camino..." (Serrat)


Andoni (Ermua) eta Alice (Bruselas) 2004. urteko abenduan ezagutu nituen Turkiako hegoaldean, itsasertzeko herri lasai eta atsegin batean. Negu gorriko giroa egiten zuen Turkiako barrualdean, elurra eta hotza non-nahi ziren, baina han, Mediterraneoak epeldutako zoko haietan, telebistak aipatzen zituen ekaitzek eta tenperatura gordinek toki urruti batekoak ziruditen. Mendi-muino arbolatu eta berdeek trazatzen zuten kostalde hartako ertza; maldetan eukaliptoen eta fruta-arbolen lurrinak betetzen zuen airea eta eguerdiko orduetan nekazariak olibondoen azpian esertzen ziren, lanean eten bat egin eta atseden pixka bat hartzera. Muinoen tontorretatik itsaso urdin-urdin bat ageri zen, ia arratsero eguzkiak distira gorriz betetzen zuena.


Hilabete gutxi ziren Alice eta Andoni Brusela-ko beren etxetik bizikletaz abiatuak zirela. Asia aldera zihoazen baina neguak bidea ixten zien. Babesleku bat behar zuten eta aste batzuetako geldialdi bat egiteko paraje haiek ezin hobeak iruditu zitzaizkien. Göcek aukeratu zuten, Fethiye ondoan dagoen itsas herri txukun bat. Norbaitek belauntzi bat utzi zien eta han jarri ziren bizitzen.


Europatik nentorren ni ere hilabete haietan baina iparraldetik, Norvegiako ipar puntatik. Udazkenaren hasierak Finlandian harrapatu ninduen eta handik aurrera zuhaitz gorritzen hasiak eta orbela izan nituen lagun Europa ekialdeko bideetan. Hotza orpoz orpo segika nuela iritsi nintzen Turkiako mugara baina Marmarako itsasotik hegoaldera dauden lurretan barruratu arte ez nintzen hasi sentitzen bere benetako haginkadak. Negua hastera zihoan eta nahiz eta gutxitan kanpatu -ia gauero aterpe eta estufa bat eskeintzen zigun Turkiako jendeak (Frantziako bikote batekin nenbilen egun haietan)- kanpoan bizitzea gero eta zailagoa zen. Göcek-era iritsi nintzenean nik ere paradisuaren itxura hartu nien kostalde hartako epeltasunari eta argiari. Trobadore zaharren itsasoa neukan aurrez aurre eta hala sentitu nintzen, Mediterraneoa lehen aldiz orduantxe ikusi banu bezala.


Andonik eta Alicek ordurako belauntzia utzi eta, zortea berriz lagun, apartamendu argitsu bat alokatzen zuten herrian, oso prezio onean. Gela bat eskaini zidaten eta habi hartan pasa genituen hirurok urte hartako Eguberriak eta 2005aren hasiera, pare bat aste guztira. Andonik eta Alicek bizimodu nomadaren -eta haren muinean dagoen askatasun sentipenaren- deskubrimendua eta magia dastatzen zuten bidaiaren lehen hilabete haietan, sentipen bizi-bizia eta zoragarria inondik ere, are eztiagoa bazter haiek eskaintzen zizkiguten ustegabeko udaberriari eta harrera onari esker. Kezkarik gabeko egunak ziren, nagiak, argiz beteak.


Nomadak ginen, ordea, eta bidea zen -eta da- gure legea, gure aberririk behinena, aterpe goxoagorik ez dugu gaurdaino aurkitu. Barrualdean negua ez zuen epeltzen baina urtarrileko egun batean, abiatzeko tenorea heldua zela iritzita, kanpamendua jaso eta ekialdeko bidea hartu genuen, kostaldeari jarraituz. Bi aste geroago bereizi ginen: ni Siria eta Afrika aldera nindoan; haiek, ordea, Asiara, eta horretarako hortzak estutu eta Turkiako negu latzari -oraingoan bai- aurpegi emanez, kostaldetik urrundu ziren eta Capadocian barruratu. Georgia zuten helburu. Handik Kazakhstan-era eta Erdialdeko Asiara iritsi nahi zuten, Armenia eta Azerbaijan-en barrena lehendabizi, eta Kaspiar itsasoa zeharkatuz ondoren. Baina hitz egin dezatela haiek. Hona hemen Andoniren eta Aliceren hitzak, bidaia hura -hiru urte pasatxo iraun zuen guztira- laburbiltzen dutenak:


"Después de tres años, tres meses, tres días y tres continentes, volvimos a casa tras dar la vuelta al mundo en bicicleta. El ocho de septiembre de 2007 finalizo este maravilloso viaje. A fuerza de pedal disfrutamos de una experiencia única e inolvidable. Atrás dejamos grandes recuerdos, miles de encuentros y amistades, increibles paisajes, lugares históricos... fue un viaje impresionante.


Nuestro punto de salida fue Bruselas (Bélgica) para ir hacia el lejano Oriente. Atravesamos Europa central, los montes Carpatos, Euro-Asia, El gran Turkestán, la cordillera de los Himalayas, Nepal, India, el sureste asiático y China para llegar a Tokyo (Japón). Con el objetivo cumplido decidimos ir a Norte-América para dar la vuelta al mundo y regresar a Europa.


Après exactement trois ans, trois mois, trois jours et trois continents, nous terminons notre voyage à vélo, la tête pleine de souvenirs, le calepin rempli d'adresses du monde entier et le sentiment que tout cela a été encore plus merveilleux que nos rêves les plus fous.


Nous avons quitté la Belgique le 6 juin 2004, avec le rêve d'atteindre l'Extrême-Orient à la force de nos mollets. Nous avons pédalé à travers l'Europe, le grand Turkestan, la cordillère de l'Himalaya, la péninsule Indienne, le Sud-est Asiatique, la Chine, pour finalement atteindre Tokyo en août 2006, d'où nous déciderons de prolonger notre périple en Amérique du Nord." (http://www.mundubicyclette.be/)


Bidaia hura amaitu eta 2007ko abuztuan Belgikara itzuli zirenean Alice haurdun zegoen. 2008an Alice, Andoni eta haur jaio berria -Maia izeneko neska bat- Ermuara joan ziren bisitan eta patuak han elkartu gintuen bigarren aldiz, ni ere Afrikatik orduantxe irten eta bisitan bainenbilen Euskal Herrian hilabete haietan.


Eta hirugarren elkartzea orain dela aste gutxi gertatu da, Kolonbia hegoaldeko Pasto hirian. Oraingoan haiek hiru dira eta txikienak -hiru urte ditu Maiak- Andonik bere bizikletari lotuta daraman bi gurpileko gurditxoan bidaiatzen du. Lasai bidaiatu ere, pozik eta sortarazten dituen arretari eta harridurari axolagabe, horixe baita -harridura eta jakinmina- bizikleta zamatuak eta haiek arrastatzen duten gurditxoa ikustean inguruko lagunen begiradek adierazten dutena. Eta areago harritzen dira ikusle horiek, begiak larritu eta ahoa zabaltzeraino, gurditxoaren barruan doan bidaiari txikia begiz jotzen dutenean. Pastoko kaleetan barrena gindoazela ondo konturatu nintzen horretaz: ikuskizun ederra zen, noski, guk bertakoei eskaintzen geniena baina are ederragoa, niretzat batez ere, haien erreakzioak eta imintzioek guri ematen zigutena. Ez da hau Maiaren lehen bidaia. 2009ko udan ere Frantzian barrena ibili zen batetik bestera bere gurpildun habitxoan eta, antza, ezin hobeto moldatu zen bidez-bideko bizimodu ibiltarira.


Orain dela urtebete inguru ekin zioten Andonik, Alicek eta Maiak oraingo bidaiari. 2010eko udan Bruselatik berriro abiatu eta Frantzia eta Espainia zeharkatu ondoren Marokon barruratu ziren. Eta handik hegazkin batek Venezuelako hiriburura ekarri zituen pasa den otsailean. Quiton daude orain eta hegoaldera doaz. Noraino eta noiz arte ez dakite, Alice haurdun dago berriro, lau hilabeteko, eta buhame berria non munduratu eta ondoren zer egin aztertzen ari dira oraindik. Ondo ibili lagunok!


PERUKO TRUJILLO HIRITIK EKUADOR-EKO MUGARA


Urtarrilaren 17an lau txirrindulari abiatu ginen Peru-ko Trujillo hiritik, Lucho eta Araceliren etxetik, eta "panamericana" esaten zaion errepidean barrena iparraldera jo genuen. Honako hauek ginen: Bautista eta Mateo frantsesak, Trujilloko Lucho bera eta ni. Trujillo-tik 50 kmra dagoen Paijan izeneko herria ondo ezaguna da gure artean, hura saihesteko modurik ia ez dago eta azken urteotan indarrezko lapurreta asko sufritu dituzte han txirrindulariek eta txirrindulari ez direnek ere. Bertara hurbildu ginenean errepideko polizia gugana etorri eta eskolta emango zigutela adierazi ziguten. Horrelaxe zeharkatu genuen ospe txarreko tartea.


Paijan gibelean utzi eta Peruko kosta desertikoan azkar egin genuen aurrera, hegoaldeko haizea lagun. Biharamunean, Pacasmayotik 15 kmra dagoen bidegurutzean bereizi ginen: nik eskuin hartu eta mendien aldera jo nuen, bakarrik; frantsesek eta Luchok aurrera jarraitu zuten, panamerikana utzi gabe, Chiclayo aldera. Luchori agur esatea ez zen hain samurra izan. Berak ere bustita zituen begiak.


Bi egun geroago, urtarrilaren 20an, Cajamarca hiri kolonialera iritsi nintzen. Cajamarcan atxilotu eta hil zuten konkistatzaile espainarrek Atahualpa, inken azken enperadorea. Gela bat urrez betearazi ondoren, bi aukera eman omen zioten: bataiatu, kristautu eta urkatuta hil ala sutan kixkalita bestela. Lehena aukeratu zuen.


Cajamarcan pare bat egun egin eta Chachapoyas aldera jo nuen gero. Horretarako Celendin herria igaro eta Marañon ibaia zeharkatu behar izan nuen. Tarte hura oso ederra izan zen. Hona hemen egun haietan nire egunkarian idatzitako sarrerak.

2011ko urtarrilak 22, larunbata. Cajamarca - Celendin, 108 km.

Oso bide polita, ongi trazatua, aldapa eta malkar gogorrik gabe. Aurpegi asko txuriak, nahiz mendialdean egon eta nekazarienak izan. Jende atsegina, adeitsua, Cajamarcan bezala. Pasadizo bat: ni hurbiltzen ikusi orduko korrika irten da pezozko bere etxe umiletik neskatila irribarretsu bat eta bide ondoan gelditu da niri agur eginez: "gringito! gringito!". Nik harrituta eta dibertituta begiratu diot, bere agur xaloa eskertuz lehendabizi, eta biotatik zergatik ote nintzen ni "gringitoa" pentsatuz, gero: txuri-txuria eta ilehoria zen, mendietako bikingo txiki eta sinpatiko bat.

Eguraldi iluna, euritsua. Mendietako berdea, non-nahi ageri dena, ilundu egiten dute zeru goibelek, harrizkoa da bien bitarteko argia, grisa, mugimendurik gabea, eta zerutik lurrera doan tartea txikiagotu egiten du. Zirrikitu lanbrotsu hori da nire bidea, ildo bakarti bat natura eder geldian.
Nire bazter maiteak... hemengoak eta hangoak... lanbro honetan bat eginda ikusten ditu gaur nire gogoak.


Arratsean iritsi naiz Celendin-era, 7ak baino lehentxoago, ilun-bistan. Arrosa koloreko argi mehe bat dago airean, oso berezia. Elizaren kupula urdinak ilunpetik bereizi eta sendo altxaten dira etxe zapalen gainetik.


2011ko urtarrilak 23, igandea. Celendin - Balsas, 60 km.


Azoka eguna gaur Celendin-en. Hamarrak inguruan abiatu naiz, kale jendetsuetan gora eta behera pixka bat ibili eta gero. Herritik irten bezain pronto goraka hasi da bidea eta 13 kilometroko igoerak gain berde batera eraman nau (3150 m.). Ikusgarria begiek handik ikusi dutena: mendien arteko zulo ikaragarri bat, bi mila metro inguruko sakonera duena eta zeinaren maldetan bidea gainbehera amiltzen den, etengabe bihurrituz eta kiribilduz, ia bukaezina dirudien jaitsiera luzean (45 km).


Ezin ikusi goitik zulo horren amaiera non dagoen, baina maldan behera hasi eta bi ordu inguruko bidea egina nuela, begiz jo dut, halako batean, sugea, sakanaren behe izkutuetan bizi den pizti zaharra. Aspalditik ezagutzen dut nahiz eta hau izan bera aurrean dudan lehen aldia: Urrezko Sugea da, Marañon ibaia benetako izenez. Gelditu egin naiz, urrun dago oraindik eta txikia ematen du altura honetatik. Arreak eta lehorrak dira hura inguratzen duten malkarrak eta arrea eta iluna da bera ere, lokatzezko suge nagi bat sakan estuaren barrenetik astiro, sigi-saga, mugitzen dena. Ez dago distirarik, ez arrasto doraturik ur horietan. "Rio Marañon, dèjame pasar...", gogoratu zait eta otoitz batenak balira bezala igaro dira nire gogotik antzina ikasitako hitzak.


Jeisten segitu dut. Bidea estua eta asfaltogabea da baina ondo zainduta dago eta trafiko gutxi darama. Malda bakarti eta idorrak ditut orain inguruan, kaktusak, sastraka arantzadunak, enbor lodiko zuhaitz txikiak. Eguzkia beheraka hasia da. Aurrez-aurre, ibaiaz bestalde altxatzen diren mendi-gailurretatik gora hodei txuri trinkoak ageri dira, elkarri erantsitako kotoi-pinportak dirudite. Gorago urdingune zabalak. Argi-itzalen dantzarekin jostatzen dira nire inguruko mendi-hegal isilak.


Iritsi naiz zuloaren hondora. Ibaiaren aldamenean nago orain, zubia baino lehenagoko tartean, eta lokatzezko sugearen ibilera ez da, bertatik bertara ikusita, hain geldoa, hain nagia. Izan, ur handiko ibaia da, pareta lehorren artetik bere indarrari eutsiz bezala doana. Piztiaren benetako ahalaz jabetu naiz oraintxe.


Ibaiaz bestalde Balsas dago, kale bakarreko herrixka bat (1050 m.), eta izen horrek beste garai eta bizimodu batzuk ekartzen ditu gogora, hemengo biztanleen bizitza eta heriotza ur ilunetan jokatzen ziren garaiak, alegia. Orain ez dago, noski, ibaiaren indarrak gureekin neurtu beharrik, ez du bidaiariak enborrez egindako txalupa hauskorren premiarik bestaldera iristeko, eta ontzitxo haiek gobernatu eta urekin lehiatzen ziren gizonen abileziak eta adoreak liburuetako orrietan bakarrik - eta zaharrenen oroimenean akaso- irauten dute. Orri horietan egin nuen nik topo estraineko aldiz -oso aspaldi dela- Marañon ibaiarekin, Urrezko Sugearekin.


Bai, beste garai batzuetakoak dira Ciro Alegria eta berak sortu zituen pertsonaien bizitzak eta, hala ere, ibai honek ordukoa, betikoa ematen du. Tanta bat gara gu eta gure denbora bere uretan.


Zubira heldu eta errespetuz begiratu diot nire azpiko suge lodiari. Eta antzinakoen hitzak ozen errezitatuz zeharkatu dut burdinazko plataforma estua: "Rio Marañòn, dèjame pasar, eres duro y fuerte, no tienes perdòn / Rio Marañòn, tengo que pasar, tù tienes tus aguas, yo mi corazòn".
..........................................................................................................................................


Marañon ibaia zeharkatu eta 63 kilometroko igoerari ekiten dio segidan bideak, igoera luzea eta baita ederra, oso ederra, ere. Mendi haietan malda da dena eta haiek uzten duten tarte urrian kulunka doa, nola-halako orekan, bide estua. Noizbehinkako etxe bakanak ere han-hemengo balkoi edo zabalgune txikietan kokatzen dira, edo mendien arteko lepo estuetan bestela. Mendatea (Calla Calla edo Barro Negro, 3660 m.) igaro orduko, ordea, paisaia aldatu egin da, borobildu eta zabaldu. Hango larre eta belardien berdea bizi-bizia da, itsugarria.


Mendateko gainetik laster (30 bat kmra) Leimebamba herria dago. Hango museoak merezi du bisita bat. Eta aurreraxeago, Chachapoyas baino lehentxoago, antzinako hiri harresitu bat dago, X. edo XI. mendekoa: Kuelap du izena eta berak ere merezi du bisita. Batzuek diotenez, Machu Picchuren ondotik horiek dira Peruko hondar arkeologiko garrantzitsuenak. Mendi gain batean daude eta bizikletaz edo oinez igo zaitezke bertara, bide ezberdinak aukeratuaz. Harresien tamaina eta sendotasuna ikusgarriak dira. (Errepidez joanez gero: 38 km. bidegurutzetik, Tingo Viejo herritxotik, eta 1100 metroko igoera. Oinez: bi edo hiru orduko bidea?).

Goiz batean, abiatu eta handik gutxira, beste txirrindulari batekin egin nuen topo Cahachapoyas inguru haietan. Daniel Landibar nafarra zen eta oraingoan halabehar hutsari eta Danielen beraren nahiari eta saiatzeari zor zaie, neurri berdinean, topaketa. Kontua da bera gosaltzen zegoela bide ondoko etxe batean ni haren aurretik igaro nintzenean, ez bera ez bizikleta ikusi gabe, eta entzun gabe, gainera, ni ohartarazteko asmoz segituan egin zizkidan deiak eta txistuak. Ez genuen elkar ezagutzen, ez elkarren berri jakin ere,  baina gosaria bertan behera utzi, bizikletara igo eta nire atzetik abiatu zen laster batean Daniel, eta baita ni harrapatu ere, handik ia kilometro batera. Ustekabe galanta hartu nuen gibeletik eta arnaska zetorren txirrindulari hura nire parean jarri zenean. Atzera elkarrekin bueltatu eta orduan bai, lasai eseri ginen biok mahaian eta kontu-kontari hasi, berak gosariari berriro ekiten zion bitartean. Daniel Erriberakoa zen, etxe ekologikoen diseinuan eta eraikuntzan aditua, eta alor horretako enpresa batekin esperientzia txar bat izan eta gero erabaki zuen arnasa pixka bat hartu eta Hegoamerikara etortzea. Bizikleta Quiton erosi eta handik zetorren; helmuga, ordea, toki ezohiko batean jarria zuen, gutxik bisitatzen duten  -eta urte eta erdi lehenago nik zeharkatua nuen-  Paraguai mendebaldeko desertu berde eta biztanle gutxikoan, "Chaco" eskualdean, alegia. Beste kontu bitxi bat: bere herriko bibliotekan Jesus Lopez de Dicastillo delako baten ibilerak eta liburuak ezagutu zituen eta irakurgai haiekin piztu eta sendotu omen zitzaion Hegoamerikara etortzeko gogoa. Eta areago harritu nintzen zera gehitu zuenean: "Peru-ko oihaneko Puerto Bermudez herrian bizi da orain Jesus eta hara joan nahi nuke, aitzindari hura, eta nire bidaia nolabait inspiratu duena, ezagutzera". "Arraioa -pentsatu nuen-, ni neu Puerto Bermudez-era eraman ninduten arrazoi berdinak dira!. Daniel, ordea, ni baino gazteagoa zen, beste belaunaldi batekoa... Gutxi pentsatuko zuen Jesusek noski, 80ko urte haietan, bere ibilera eta hitzek hainbeste ametsen pizgarri izango zirenik, hogei eta hamar urte beranduago ere bidaiarien akuilu eta bultzada izaten segituko zutenik..!"
Quito-ra bitarteko errepide zatiaren berri eman zidan Danielek eta nik ere hegoalderako bidean zein aukera zituen eta zer espero zezakeen azaldu nion. Eta ondoren hurrena arte esan eta, ezinbestean elkarri bizkarra emanda, bideari lotu ginen. Bolivian dago bera orain.



 
EKUADOR

Otsailaren 11an La Balsako muga igaro (Namballe-Zumba) eta Perutik Ekuadorrera sartu nintzen. Lojara bitartean, mendiak, zeru goibelak, euri zaparradak eta herri txikiak eta lasaiak aurkitu nituen. Aldapa ikaragarriak ere bai, aspaldiko gogorrenak, % 10etik 20ra bitarteko portzentajeekin. Loja baino lehen, mendi arteko haran polit batean, Vilcabamba herria dago, bere biztanleen bizitza luzeagatik ezaguna dena. Denak saiatzen dira han -eta arrakasta handiarekin, antza- kanposantura ahalik eta beranduena hurbiltzen eta honelako izenak ugari dira kaleetan: "Minimarket Longevo" "Avenida de la Eterna Juventud"... Bertan egindako zigarro klase bat ere badago, "Longevos" izenarekin komertzializatzen dena (paketean aitona zahar bat ageri da, pozik erretzen).


Lojatik aurrera zalantzan ibili nintzen, zein bide hartu. Bi aukera nituen: errepide panamerikanoa bata, Ekuadorreko bizkarrezurra eta kultura kitxuaren eremu nagusia den mendialdetik barrena doana -ospe handiko hiri kolonial bat dago bertan, Cuenca-, eta ekialdeko bidea, bestea, zein aurrekoarekin paraleloan doan baina oihanaren ondotik, shuar indioen lurraldetik. Azkena aukeratu nuen eta Lojatik Zamora hiri txiki eta txukunera jaitsi nintzen eta handik iparraldera jo gero, Puyo-raino. Puyon ekialdeko behe-lurrak utzi eta mendialdera igo nintzen ostera, Baños eta Latacunga hirietara. Quilotoa aintziraren itzulia egin eta martxoaren bian iritsi nintzen Quitora. Goiz eguzkitsua eta garbia atera zuen egun hartan eta horrek Cotopaxi sumendia ikusteko parada ederra eman zidan: nire eskuinean zegoen, ia sei mila metroko kono perfektu bat, erditik gora elurpean zegoena. 1988. urtean, antzeko beste goiz eguzkitsu batean, han goian, krater haren ertzean, egona nintzen. Denbora haiek bezain urruna ematen zuen orain gailur txuriak.


(Beste digresio bat -edo antzeko zerbait-:


esan behar dut Ekuadorrek, zentzu batean, harritu egin nauela, Perutik Ekuadorrera igaro eta alde handia somatu dudalako bi nazioen artean, orain dela 12 urte ez bezala, orduan ere zeharkatu bainuen muga hori eta aldaketak ez zuen aparteko markarik utzi nire oroimenean. Kontua da Ekuador, bere umilean, hegoaldeko auzoa baino askoz txukunago eta apainago aurkitu dudala, eta herrien eta hirien itxura ordenatua izan dela, batik bat, inpresio hori eragin duena (salbuespen nabarmenak ere badira, haien artean kostaldeko hiri batzuk, Esmeraldas, kasu). Errepideak ere aipatu behar honen harira, Ekuadorren bide dotore eta estrenatu berriak edo haiek sortzeko lanak non-nahi daude-eta. Badirudi Correa lehendakari ezkertiarraren politikan lan publikoak sustatzea izan dela, besteak beste, helburu garrantzitsu bat, eta lan publiko horien artean errepide-sarea hobetzeari eta bide berriak zabaltzeari eman diola lehentasuna. Ez da Correaren kontua bakarrik, kontinente guztian gertatzen ari den zerbait baizik. Susmoa dut ideia berri larregi ez dabilela bazterrotan ere (asmo berriak, bai, zenbaitetan, eta ez da gutxi) eta hemengo gobernariek diru apur bat eduki eta harekin zerbait egin nahi dutenean betiko erritoak berritzen dituztela. Eta errepideak egitea erritorik zaharrenetakoa da eta inbertsio borobila ere bai: erraz ikusten da, aldi baterako lana sortzen du eta dirua desbideratzeko eta poltsikoratzeko aukera onak ematen ditu. Gobernari zintzoenek, agian, eskuak batu eta mirakulu bat ere eskatu eta espero izango dute: errepide egin berrien aditzea eduki dezala, lehenbailehen, zoriontasunak, asfalto leunaren lilurari ez diezaiola muzinik egin haiekin beti hain uzkur izan den andere kapritxosoak, jakin dezala bideak zabaltzen zaizkiola pobrearen etxean ere, etor dadila haietatik arren, ekar ditzala bere onurak... Tira, ez naiz ni asfaltoaren miresle bat eta ez dut askorik sinisten bere birtute magikoetan, nahiz eta batzuetan estimatu -hori ere egia da- eskaintzen dituen erreztasunak eta deskantsua. Eta gai honekin amaitzeko: gure zibilizazioaren ikur nagusiari -autoari- dagokionez ere, Ekuador berriro irabazle: berriagoak, dotoreagoak, distiratsuagoak dira bere errepideetan ibiltzen direnak. Niretzat abantaila gutxi: abiadurak ere handiagoak dira eta gidarien jokabidea, zoritxarrez, betikoa, hemengoak hangoak bezain zoro eta axolagabe, gauza garrantzitsuak -begiratzeko modua, kasu- astiro, oso astiro, aldatzen bide dira.... Ez, zoriontasuna ez da azeleradore bat zapalduz eta errepidez etorriko, nahiz eta horiek ere, neurri batean, beharrezkoak izan. Hari begiratzeko eta deitzeko modua aldatzen ez dugun bitartean gure erreguei entzungor segituko du, noski, andre misteriotsuak.


Beste zerbait ere esan behar dut Peru-Ekuadorrekikoak amaitu baino lehen: muga zeharkatu eta lehen unetik faltan aurkitu nuela atzean utzitakoa. Bai, Ekuadorrera sartu eta ondorengo asteetan Peruko mendi garaiekin eta hango bakardadearekin oroitu izan nintzen behin baino gehiagotan baina hori, izan, ez zen hain arraroa. Arazoa sakonagoa eta larriagoa zen eta horretaz berehala konturatu nintzen, inguruan nituen enparantza eta lorategi txukunei mesfidantzaz begiratu eta Peruko herri nahasien falta sentitzen hasi nintzenean. Okerrena, dena den, geroago etorri zen, "gringo!" oihu baldarren mira ere bilatzen hasi bainintzen halako batean eta horrek, bai, guztiz harritu, nahastu eta noraezean utzi ninduen. Paradoxikoak gara gero, edota ohiturazko abereak, edota erremediorik gabeko kontentagaitzak. Orain dela gutxi irakurri ditudan hitzekin adierazita, bestela: "ez dakigu nahi duguna nahi dugun". Eta nahi ez dugunarekin? Ba, berdin-berdin, igual eta antzera. Nola ulertu, bestela, hainbeste protesta eta purrustada egin eta gero, azkenean, ezari-ezarian, Perurekin maitemindu izana? Nola ulertu herri horrek nigan utzi duen hutsa...? Ez, maitasun eta gorroto kontuetan ez naiz ni lagun fidagarria, zorabiatu egiten naiz itsaso horietan. Pesimista batek honela erabaki zuen, aspaldi, auzia: "ez, ez gara sekula zoriontsuak izango". Auskalo. Oraingoz, gelditu bitez esanda eta idatzita azken lerro hauek Peru zaharraren alde.)

Miller Hernan Yule

MELENDEZ AUZOA

Melendez auzoa Cali hiriko hegoaldean dago eta hona pasa den apirilaren 29an iritsi nintzen. Gaur ekainaren 4a da eta horrek esan nahi du 5 bat aste joan zaizkidala hemen, ezari-ezarian, bat ere nekerik gabe. Lehenengo eta behin eskerrak eman behar dizkiet hori posible egin dutenei, Miller Hernan Yule-ri eta bere familiari, bere etxeko ateak zabaldu ezezik etxekoa banintz bezala hartu nautelako denbora guzti honetan, etxekoei eskaintzen zaien berotasuna erakutsiz. Atzerri honetan bigarren familia bat izan dira haiek, niretzat eta baita hemendik pasatzen diren beste txirrindulari askorentzat ere, harrera ona berdina baita guztientzat... Lau urte dira Miller asmo honekin hasi zela eta ehundik gora dira harrezkero bere etxetik igaro diren bizikleta-bidaiariak.

Melendez auzo herrikoia da, bizia, langile-bihotz sendoa duena. Kaleak, batez ere "Super Inter" supermerkatuaren ingurukoak, jendez eta autoz beteta egon ohi dira baina handik pixka bat urrundu eta giroa nabarmen lasaitzen da, sekulan galdu gabe, hala ere, etxez kanpoko bizitzak auzoari ematen dion kolorea eta alaitasuna. Gauak ere animatuak izaten dira, janari-saltoki txikiak non-nahi ageri dira, espaloietan eta kale bazterretan, eta bertan arepak (arto-irinez egindako opil bero gaztaz eta urdaiazpikoz beteak), ikatzetan erretako txorizoak, enpanadak eta bestelako gutiziak eskaintzen dira, usain goxo eta tentagarrien artean. Halakoren bat erosi eta afari legea kalean bertan egin eta gero, etxerako bidean, gazte taldeak ikusi ohi ditut espaloietan eserita, lasai eta hitz aspertuan, gau giroaz gozatzen, eta haien ondotik pasatzean ere ke eta usain goxo eta biziki tentagarriak aditzen ditut, bestelakoak oraingoan, esate baterako belar mozkorgarriaren lurrin ezagun eta garratza. Auzo segurua da, hala diote auzokideek eta lehen mailako baloretzat daukate hori, ulertzekoa eta estimatzekoa den zerbait, noski, areago Cali bezalako hiri batean, non intseguritatearen gaia pil-pilean dagoen (lapurreta helburu duen biolentziaren intseguritateaz ari naiz). Guztiarekin, dena ez da bake santua, gerraren arrastoa honaino ere iristen da, bisitari ezjakinena erraz  konturatu liteke horretaz, teilatuen gainetik pasatzen diren helikoptero militarren zaratotsa airean zabaltzen denean kasu, edo soldadu armatuen patruilak auzoko kaleetan oinez barruratu eta honelako kartelak zintzilikatzen dituztenean, murruetan eta zuhaitzetan: "Colombia les tiende la mano. No pierdan su vida, abandonen la lucha armada".
 
Auzoko etxe gehienak umilak dira, apartamendu blokeak ikusiko dituzu han eta hemen baina ugari dira, halaber, bizitoki zaharragoak, solairu bakarreko edo bi solairuko etxebizitzak. Nire anfitrioi Miller-ena azken hauen artean dago: etxe zapala da, soila eta alturarik gabea, baina badauka aparteko berezitasun bat, benetako altxor bat, batetik gu bezalako bisitariak hartzea ahalbidetzen diona, eta bestetik etxekoen bizi-kalitatea ikaragarri aberasten duena: barne-lorategi bat, ez hain zabala baina bai luzea, atzean dagoen Melendez ibairaino bertaraino iristen dena. Lorategi horretan fruta-arbolak daude, limoi, platano eta laranjondoak, ahuakate, guaiaba, kakao eta mango arbolak, askotariko landareak eta espezia-belarrak, ortua, oiloak... eta gure kanpindendak.
Etxea dagoen kalea oso lasaia da... larunbat eta asteburuetan izan ezik. Orduan inguruko garajeak diskoteka bihurtu, musikaren bolumena gorenean jarri eta "caleñoen" festarako gogoa eta dantzarako pasioa jabetzen dira kaleaz eta gauaz. Saltsaren Hiria, hala esaten diote Caliri Kolonbian. (1)

Melendez langile-auzoa da, langile jendea, merkatari txikiak, artisauak, ogibide liberaleko profesionalak... dira hemengo biztanleak. Auzo umila baina ez pobrea, ez pobreenetakoa behintzat. Miller-ek ondo azaldu zidan kontu hori atzo. Esplikatu zidan Cali-ko auzoak (Cali Kolonbiako hirugarren hiri populatuena da, Bogota eta Medellin-en atzetik) egoera sozio-ekonomikoaren arabera sailkatzen direla, 0tik 6ra doan eskala batean. Gailurrean, 6garren mailan alegia, inguru esklusiboenak daude, aberatsenak bizi diren hirialde eder eta erosoak. Beheko mailak, ordea, ("estrato" hitza erabili zuen berak)  batez ere 0 eta 1a, auzo txiroenei dagozkie, Cauca ibaiaren ondoan -eta haren mendean- kokatuak daudenak: bizitoki eta zerbitzurik kaskarrenak horiek dituzte (baldin eta inolako zerbitzurik badute...) eta, gehien bat, gerrako desplazatuekin eta hirira etortzen diren nekazari pobreekin osatzen dira. Infernutik zerura doan eskala edo kasta-sistema horretan guri -Melendez auzoari, hobeto esanda-  3. postua egokitzen zaio, denik eta tokirik onenetakoa, nire ustez.
0, 1 eta 2ko auzo gehienak hiriaren ekialdean kokatzen dira, "Aguablanca" izena hartzen duen distrito handian: diotenez, Cali-ko biztanleriaren erdia-edo han bizi da (2). Kontuan hartu behar da Kolonbia, Hegoamerikako beste herrien aldean, ez dela merkea; eta ez da merkea irizpidetzat barruko neurriak hartzen baditugu ere: elikagaien, garraio publikoaren, elektrizitatearen... prezioak eta gehienen soldatak edo diru-sarrerak ez datoz -ez horiek ere- eskala berean. Kontrasteak ikaragarriak dira: esaterako, auzotik oso gertu, 5. Kalean bertan, Unicentro deritzon saltoki-gunea dago: gutxitan ikusi izan dut nik horrelako bat, hain handia, hain distiratsua, hain jendetsua...
...............................................................................................................................

Luzatu zait hemengo egonaldia baina banoa, azkeneko egunak dira hauek Calin. Ez da izan alferrikako denbora, egiteko nituen lantxo eta asmo batzuk, bai, burutu ditut: bizikletari herdoila atera eta koadroa goitik behera pintatu dut, esate baterako (aurreneko aldiz erosi nuenetik, 2001ean, berria ematen du!), dentistarenean izan naiz, lerro hauek zirriborratzen ere eman ditut ordu franko... Eta etxe honetatik pasatu diren txirrindulariekin informazioa eta istorioak trukatzeko parada izan dut. Gure mundutxo honetan nork bere ibilbidea, bere asmoak, bere estilo eta molde berezia du. Asko gara Ameriketan batetik bestera bizikletaz gabiltzanok eta zorionez dibertsitatea handia da. Bi talde nagusi egin daitezke, agian: batean latinoamerikarrak berak jarriko nituzke (argentinarrak, brasildarrak, kolonbiarrak..), talde txikia baina sendoa osatzen dute eta haien arteko askok artisau-lanekin edo antzeko langintzekin finantziatzen dute bidaia; bestean gu gaude, Europa edo Ipar Amerikatik gatozenok (Australia, Zeelanda Berria, Japon... ahaztu gabe) eta, salbuespenak salbuespen, aurrera jotzeko  tokian tokiko irabazpiderik behar ez dugunok. Talde bakoitzean azpi-taldeak egin litezke eta guztiekin, hemengoekin eta hangoekin, 6 mailako beste eskala bat erraz samar antolatu nezake nik, eta esango nuke, halaber, azkar asko, nor non kokatu, bizikletari eta berak garraiatzen duen kanpoko ekipajeari erreparatuta bakarrik. Nago, dena den, garrantzi gehiegi ez duten kontuak direla hauek, zerikusirik bat ere ez dutela, gure kasuan, ez bidaiaren kalitatearekin, ez luzerarekin (ez derrigorrez) eta ez -garrantzitsuena- bidaiarien pozarekin ere. Erosotasunarekin bai, neurri batean, baina hori, izan, ez da gehienetan hain funtsezkoa bizimodu honetan. Badu, ordea, eskala horrek, zerikusia, eta erabakigarria, beste zerbaitekin: mugekin eta haien inguruko legeekin, hots, gure begiek ikusi eta gure oinek zapaldu ahal duten lurrarekin; Latinoamerikako esparrua gainditu eta beste nonbaitera salto egin nahi izanez gero, orduan bai, aukerak murriztu, oztopoak azaldu eta talde baten pribilegioak eta bestearen ezinak ageri-agerian gelditzen dira.
...............................................................................................................................................

Aurkeztuko dizkizuet, amaitzeko, Melendez-eko etxe honetatik azken asteotan igaro diren txirrindulari batzuk. Lehena Nacho madrildarra izango da, pasa den astean egon zen hemen eta gure eskalan 1eko kalifikazioa emango nioke nik, goitik jota, aspaldian ez baititut ikusi halako bizikleta (BH zahar-zahar bat) eta bizikleta-inguru zarpail eta desastrosoak. Bost axola berari horrek, urrutitik dator eta ez du kitto esateko asmorik, ez berehalakoan behintzat; Nacho orain dela urtebete inguru Madrildik abiatu zen eta hegoaldera jo, nora zihoan ondo jakin gabe; ezari-ezarian iritsi zen Senegalera eta han norbaitek Atlantikoa belauntzi batean zeharkatzea eskaini zion, ontziko zereginetan laguntzearen truke; baiezkoa eman eta Cabo Verde-tik igaro ondoren Brasileko kostara iritsi zen duela hilabete batzuk; iparraldera doa, hori da oraingoz dakien guztia. Bitarteko txikiekin bidaia handiak egin daitezkeela frogatzen du berak.
Alan eta Erin estatubatuarrak dira, Winsconsin-ekoak; ezkondu eta bigarren eskuko tandem bat erosi eta gero Alaskatik abiatu ziren pasa den udan; Ushuaiara doaz eta bide asfaltogabeak eta aldapatsuak maite dituzte, ez dira oztopo haientzat.
Alaska-Ushuaia zeharkaldia "klasika" bat da txirindularien artean, eta handik datoz, kontinenteko ipar muturretik, Natxo eta Idoia hondarribitarrak ere; haientzat, ordea, Ushuaia eskala bat baino ez da izango, helmuga beste nonbait baitaukate, Botswanan alegia; ez dute Afrikara eskuhutsik iritsi nahi eta Alaska-ko elur puska bat (elur puska handi samar bat) daramate alforja batean; elurrarekin oasi bat sortu nahi dute Kalahari-ko desertuan.
Eta zerrendako azkena nire lagun Pierre izango da; Pierre frantsesa da noski, 55 urte ditu eta Kanada-tik dator triziklo etzan batean ("triciclo reclinado", "recumbent tricycle" "tricyle couché", euskeraz nola?), "etengabeko siesta batean bezala", norbaitek, zehaztasun handiz, esan zuen moduan; ez Pierrek, ez bere ibilgailuak, ez dirudite mundu honetakoak; berak jakintsu edo inbentore xelebrearen itxura guztiak ditu (Frantziako espazio-agentzian egiten du lan, satelite-programak diseinatzen), oso gizon jator, adeitsu eta manera bigunekoa da, salbu eta Sarcozy izena entzuten duenean: orduan erabat eraldatu eta aieneka, ojuka eta maldizioka hasten da, "in crescendo" doan sekuentzia larri eta beldurgarri batean; gurditxo bat arrastatzen du trizikloarekin eta bertan denetarik garraiatzen du (80 kilo), besteak beste, eguzki-plakak, presio-lapiko bat... (grandpedaleurlibre.org)

Ondo izan denok
Cali, Kolonbia. 2011ko ekainak 4

(1) Un aspecto destacado de la demografía caleña, y en general del occidente colombiano, es el alto porcentaje de población afro-colombiana, aproximadamente un 24%^, lo que hace de Cali una de las urbes latinoamericanas con mayor población de raza negra. La influencia afro-colombiana en la cultura caleña es evidente en los aspectos musicales, por ejemplo, la ciudad es reconocida por sus orquestas de mùsica salsa. (Wikipedia)
 
 (2) El incremento de la línea de pobreza en Cali muestra lo crítica que es la situación de ciudad. Según la Misión para el Diseño de una Estrategia para la Reducción de la Pobreza y la Desigualdad, el 67,5% de los habitantes de la ciudad se pueden considerar pobres (2004). Mediciones de expertos en el tema indican que este porcentaje fue 29,8% en 1994 y 39,0% en 1998. Este incremento se debe en gran parte a la crisis económica que empezó en 1998, pero también a la falta de respuesta de las políticas públicas para superar dichas situaciones por parte de las administraciones municipales precedentes.
De acuerdo con la Consultoría para los Derechos Humanos, Codhes, en el período 1999-2005 llegaron a Cali más de 55.000 personas como resultado de desplazamientos, de los cuales casi 20.000 llegaron solo en el 2005. La mayoría de esta población desplazada se establecen en el sureste de la ciudad en el Distrito de Aguablanca. (Wikipedia)